Ichki kasallikiar

Q O N VA Q O N ISH L A B C H IQ A R ISH
A’ZO LARI KASALLIKLARI
9 .1 . Q isqacha anatom ik-fiziologik m a’lumotlar
Qon —
organizm da xilma-xil vazifalarni bajaradi: u hujayralarga 
kislorod yetkazib berib, karbonat angidrid gazini olib ketadi; ovqat 
h a z m qilish o r g a n la rid a n oziq m o d d a la rn i b u t u n o rg a n iz m g a
tarqatadi; m o d d ala r almashinuvi m ahsulotini chiqarish organlariga 
olib boradi.
Q o n organlarning gum oral aloqasini yuzaga chiqaradi, u gaz 
alm ashinuvi, nafas, su v -tu z alm a sh in u v i, k islo ta-ish q o r m u v o - 
zanatida ishtirok etadi. Q o n organizm ni zararli m o d d a la r va yot 
jism lardan him oya qiladi. U tan a haroratini d o im bir m e ’yorda 
saqlashda m uhim ahamiyatga ega.
E rka kla rda o ‘rta c h a 5 'Д litL ayollarda esa 4 V2 litrgacha qon 
boNadi. Q o n suyuq qismi plazm a - 55 % va shaklli e le m e n tla r -
45 % d a n iborat.
Q o n p laz m asi v ita m in la r , f e r m e n t la r , tu z l a r va m o d d a l a r
alm ashinuvining oxirgi m ahsulotlaridan iborat. P lazm ada erigan 
oqsillar, jigar hujayralari va retikuloendotelial sistema hosil qiladi. 
P la z m a oqsillari t r a n s p o r t vazifasini b a ja r a d i, k i s l o t a - is h q o r
m uvozanatini regulatsiyalashda ishtirok etadi.
Q o n n in g shaklli elem entlari q o n yaratish organlarida ishlanadi: 
qon va q o n yaratish organlari — q o n yaratish sistemasini tashkil 
etadi. Q o n tarkibidagi uglevodlarga glukoza va u n in g alm ashinuv 
m a h s u l o t l a r i k ira d i. Q o n d a 8 0 — 100 m g % g a c h a g l u k o z a , 
shuningdek, glikogen, fruktoza va oz m iqdorda glukozam in boMadi. 
U g le v o d la r va oq sillarn in g a lm a s h in u v m ah s u lo tla ri (glukoza, 
m onosa xa ridlar, kislotalar, tuzlar va suv) ichak kapillarlaridan 
oqayotgan qonga s o ‘riladi.
G lu k o z a n in g bir qismi organ va t o ‘qim alarga tarqaladi, boshqa 
qismi esa jigarda glikogenga aylanadi. Q o n d a lipidlar aralashmasi 
neytral yogMar, erkin yog1 kislotalari va ularning parchalanish m a h ­
sulotlaridan, erkin va bogMangan xolestirindan, shunin g d e k , ste­
roid gorm onlaridan iborat. Neytral yogMar, glitserin, yog1 kislotalari
264

---

ichak shilliq qavatidan qonga qism an s o ‘riladi. Q o n yog1 emulsiya- 
sini yog‘ t o kqimalariga yetkazadi va u yerda zaxira holda saqlanadi. 
Q o n tarkibida m ineral m o d d a la r (asosan, natriy va xlor) h am bor.
Qon yaratish organlari.
Bu organlarda qonning shaklli elementlari 
shakllanadi. Qizil k o ‘mik, taloq va limfa tugunlari q o n yaratish 
organlari hisoblanadi. Qizil k o ‘mik asosiy q o n yaratuvchi organ. 
Qizil k o ‘m ik n in g h a m m a t o ‘qim asi q o n n i n g y etilgan hujayra 
e lem entlari bilan toNa boMadi.
Qizil k o ‘m ik d a n farq qilib, sariq k o ‘m ikda yog1 h a m boMadi. 
K o 'm ik d a eritrotsitlar, leykotsitlar va trom botsitla r shakllanadi.
L im fa tu g u n la r i q o n y a ra tilish i va o r g a n i z m n i n g h im o y a
reaksiyalarida qatn a sh a d i, ularda, asosan, limfotsitlar rivojlanadi. 
Q o n yaratish o rg a n la rn in g asosiy vazifasi q o n h u jay ra la rin in g
yemirilishiga q a ram ay, ularni doim iy nisbatda saqlab turishidan 
iborat.
Q o n n in g shaklli ele m entlari, asosan, eritrotsitlar, leykotsitlar, 
trom botsitlardan iborat.
Eritrotsitlar (yunon.
qizil hujayra m a ’nosini bildiradi) — qizil 
q o n tanachalari: q o n n in g shakli elementlari; tarkibidagi gemoglabin 
qonga qizil tus beradi. Eritrotsit, asosan, organizm bilan atrof- 
m u h i t o ‘rta s id a g i g a z la r a l m a s h i n u v i n i , y a ’ni n a fa s o l is h n i 
t a ’minlaydi. Kislorodni o ‘pkadan organizmning barcha to ‘qimalariga 
yetkazib beradi. Eritrotsit boshqa funksiyalarida h a m ishtirok etadi.
O d a m eritrotsitining diam etri 7—8 m k, qalinligi 2—2,5 mk, 
ikki t o m o n botiq, y u m aloq, yadrosiz hujayralardir. K o ‘m ikning 
m iyelod t o 'q im a la r id a e ritro tsitla r ishlanadi. SogMom o d a m n in g
1 mlk qonida 4 —5 m ln (4 • 1012—5 • 10l2/ l ) eritrotsitlar bor. Erkaklar 
q o n i n in g 1 m lk .d a 4 , 5 —5 m ln (4,5 • 1012—5 • 10l2/ l ) , a y o lla r 
q o n in in g 1 m lk.da 4 —4,5 m ln (4 • 1012—4,5 • 10l2/ l ) eritrotsitlar 
boMadi. Eritrotsitlar m iqdori h am isha bir xil turm aydi, b a ’zi fizio- 
logik sharoitlarda, jism oniy ish vaqtida, baland joylarga chiqilganda 
h a m d a b a ’zi bir kasalliklarda ular m iqdori o'zgaradi. Eritrotsitlar 
m iq d o rin in g o rtib ketishi - polisitem iya, kam ayib ketishi esa 
eritropeniya deb ataladi.
Leykotsitlar:
oq q o n tanachalari — q o n n in g yadroli va proto- 
plazm ali rangsiz hujayralari. Yadrosining shakli h a r xil, shunga 
ko'ra, tayoqcha yadroli, segm ent yadroli va m onotsitlarga ajratiladi. 
Limfotsitlar ko'm ik, limfa tugunlari va taloqda hosil boMadi. Donali 
leykotsitlar (granulotsitlar) va donasiz leykotsitlar (agronulotsitlar) 
farq qilinadi.
265

---

Leykotsitlar m e ’yorda 1 m lk q o n d a erkaklarda 43 0 0 — 11300 
( 4 , 3 • 109— 11,3 • 109/1 ), a y o l l a r d a 3 2 0 0 - 1 0 2 0 0 ( 3 ,2 • 109-
10,2- 109/1) b o l a d i .
Leykotsitlarning b o ‘yalish xususiyatiga qarab, ularni eozinofillar 
(ezoin bilan bo'yaladi) n o rm a d a 0 ,0 2 —0 ,3 - 109/1; 1 mlk q o n d a
20—30; foiz hisobida 0 ,5 —5 boMadi. Bazofillar (m etilen k o lki bilan 
b o byaladi) n o rm ada 0 —0,65 • 109/1; 1 mlk q o n d a 0—65, foiz hisobida
0 — 1; neytrofillar (neytral b o ‘yoqlar bilan b o ‘yaladi) m e ’yorda 
tayo q c h a yadrolisi 0,040—0 ,3 - 109/1 1 m lk q o n d a 4 0 —300, foiz 
hisobida 1—6.
Segm ent yadroli 2 ,0 —5,5 • 109/1, I mlk q o n d a 2000—5500, foiz 
hisobida 47—72.
Limfotsitlar 1,2—3,0 • 109/1, 1 m lk q o n d a 1200—3000, foiz 
hisobida 19—37; m o n o tsitlar 0,09—0,6 • 109/1 1 m lk 9 0 —600, foiz 
hisobida 3— 11. Miyelotsitlar—0, m etam iyelotsitlar - 0.
Leykotsitlar organiz m ning yot jism la r kirgan joyiga yetib kelib, 
mikroorganizmga yaqinlashgach, soxta oyoqlar chiqarib, uni h a m m a
t o m o n d a n o^rab oladi va yutib yuboradi. Yutilgan m ikroorganizm
yemirilib, leykotsit protoplazm asida hazm boMib ketadi. K o ‘pin ch a
bu jara y o n d a leykotsitlarning o ‘zi h am n obud boMadi. Leykotsitlar 
sonining ortib ketishiga leykositoz, kam ayib ketishiga leykopeniya 
deb ataladi.
T r o m b o ts itla r
m e ’y o r d a 1 m lk q o n d a 1 8 0 0 0 0 — 3 2 0 0 0 0
(180 • 109—320 • 109/1) y u n o n c h a d a n «laxta hujayra» m a ’nosini 
bildiradi. Qondagi shaklli e lem entlardan boMib, diam etri 2—5 m km
keladigan tan a c h a la rd ir, ular q o n plastinkalari deb ataladi. Ular 
ko‘mikda ishlanib chiqadi. Q o n plastinkalari osonlik bilan yemiriladi 
va q o n n in g ivishida ishtirok etadi. Q o n to m ir bilan q o p lan g a n d a
trom botsitlar xuddi shu joyga t o ‘planadi va o ‘zaro birikib, q o n n in g
xuddi shu joyiga t o ‘planadi va o ‘zaro birikib, q o n n i quyultiradigan 
maxsus m o d d a ajratadi, natijada laxta qon (tro m b ) hosil boMib, 
qon oqishi t o ‘xtaydi. Q o n ketganda, operatsiyadan keyin orga­
nizm ning him oya reaksiyasi sifatida qonda trom botsitlar soni ortadi. 
B a ’z a n tro m b o ts i tl a r n i n g ortishi y u ra k b o ‘s h liq la rid a va q o n
tom irlarida t ro m b hosil boMishiga olib kelishi m u m k in ; b u nday 
holat k o ‘proq venalarning varikoz kengayishi yoki ularning yallig6- 
lanishida kuzatiladi. T ro m b o tsitla r soni kamayishi ha m m um kin. 
M asalan, ayrim dorilarga nisbatan sezuvchanlik yuqori boMganda, 
b a ’zi kim yoviy m o d d a l a r d a n z a h a r la n g a n d a tro m b o ts itla rn in g
k o 'p lab yemirilishi kuzatiladi, b u n d a saiga q o n oqaveradi.
266

---