Ichki kasallikiar

3 3 -r a s m .
S iy d ik a jr a tis h
s is te m a s in in g s x e m a tik ta s v iri 
( c h a p b u y r a k o c h ib k o 'r ­
s a tilg a n ). B u y ra k n in g n e fritd a
k a s a lla n a d ig a n t o 'q im a s i
s tr e lk a b ila n k o 'r s a tilg a n .
248

---

birikmasining orqasida joylashgan. Uning orqasida erkaklarda to lg ‘ri 
ichak, ayollarda esa b a c h a d o n joylashadi. Q ovuqning tanasi, uchi, 
tubi va b o ‘yni bor. Devori, asosan, u c h qavatdan: tashqi — birik­
tiruvchi to lqim a qavati, o ‘rta — muskul qavati va ichki shilliq parda­
d a n iborat. Q o v u q n in g siydik c h iq a rish kanaliga o ‘tish jo y id a
h a lq a sim o n silliq muskul tolalari qalinlashadi va ichki sfinkter 
hosil qiladi. Ichki sfm kterdan pastroqda, tashqi sfinkter yoki siydik 
chiqarish kanalining sfmkteri bor. Bu sfinkter k o ‘n d a la n g -ta rg ‘il 
muskul tolalaridan tuzilgan.
Ichki va tash q i s fin k te r q o v u q t o bl m a s d a n tu rib , siydikni 
tashqariga chiqarm aydi. 0 ‘rta sig‘imi 500—700 m.ga ega. Siydik 
chiqarish kanali erkaklarda va ayollarda h a r xil tuzilgan. Qovuqdagi 
siydik shu kanal orqali tashqariga chiqariladi. A y o llam in g siydik 
c h iq a r is h k anali (u zu n lig i 3 —3,5 s m ) q in da hliz iga o c h ila d i. 
E rkaklarning olati (uzunligi 16— 18 sm) ichida joylashgan.
8 .2 . Siydik hosil boMishi
N o r m a l hujayra a lm ashinuvi, oqsillar, nuklein kislotalarning 
tin m a y tuzilib, yemirilib turish jarayonari d a vom ida m ochevina 
(siydikchil) hosil b o ‘ladi. Hayot faoliyati natijasida paydo boMadigan 
a n a shu «chiqindilar» foydasiz boMishi bilan birga, zaharli hamdir. 
U larning q o n va t o ‘qim a la rda t o ‘planib qolishi oMimga olib keladi. 
O rg a n iz m n i a lm a sh in u v m a h s u lo tla rid a n xalos qilish vazifasini 
buyrak k a m ro q darajada bajarib, asosan, teri va hazm y o ‘li ado 
etib boradi.
S iyd ik hosil b o ‘lish —
bu ja ra y o n d a qon tomirlari bilan S h u m ­
lyanskiy kapsulasida suyuqlikning h a r xil bosim da boMishi katta rol 
o ‘ynaydi. Malpigi jom chasidagi q o n bosimi o rganiz m ning boshqa 
kapillarlaridagi bosim ga nisbatan baland, Shum lyanskiy kapsulasi 
b o ‘shligMdagi bosim past. S h u n in g u c h u n qondagi suvning bir 
qismi, suvda erigan tuzlar, m o d d a la r alm ashinuvi m ahsulotlari, 
b a ’zi am inokislotalar va q a n d kapillarlari h a m d a kapsula devoridan 
filtrlanib, kapsula b o ‘shligM oMadi va kapsulada suyuqlik hosil boMadi 
(birlam chi siydik).
B unday siydik tarkibida siydik bilan chiqariladigan tuzlar va 
zararli m o d d a la rd a n tashqari, organizm u c h u n kerakli q and va 
b a ’zi am inokislotalar ham boMadi. Birlamchi siydik b u ra m a kanal­
chalardan oMar ekan, tarkibidagi suvning k o ‘p qismi, qand, a m i n o ­
kislotalar va b a ’zi tuzlar qayta d a n qonga s o ‘riladi. K analchalarda
249

---

qolgan siydik ikkilamchi yoki oxirgi siydik deyiladi va tashqariga 
chiqariladi.
Buyraklarda siydik hosil b o i i s h i nerv sistemasi t o m o n id a n va 
qon bilan buyrakka kelgan m o d d a la r t a ’sirida boshqariladi. Siydik 
ishlab chiqarishni boshqaradigan m arkazlar bosh m iyaning k o ‘rish 
va kulrang d o bmboqchalarida, to ‘rtinchi qorincha tubida va miyachada 
joylashgan bosh miya p o ‘stlog‘i h a m buyraklar faoliyatiga t a ’sir 
etadi.
Buyraklarga sim patik nerv sistemasidan va adashgan nervdan 
tolalar keladi. Q o n tomirlari torayganda buyrakka keladigan qon 
miqdori kamayib, siydik kam ishlanadi. Tom irlar kengayganda siydik 
m iqdori k o ‘payadi. Buyraklar ishiga q o n bilan keladigan h a r xil 
g o rm o n la r, m o ch e v in a, kofein, b a ’zi tuzlar va boshqa m o d d ala r 
h a m t a ’sir etadi.
G ip o f iz n i n g o r q a q is m id a is h la n a d ig a n v a z o p re s s in bilan 
antidiuretik g o r m o n ishlab chiqariladi. Vazopression buyrak qon 
t o m irla rin i to ra y tirib siydik hosil b o ‘lishini k a m a y tir a d i yoki
5
6