Ichki kasallikiar

W -r a s m .
0 ‘p k a n in g s x e m a tik
ta s v iri ( o l d id a n k o ‘rin is h i): 
/ — h iq ild o q ; 2— tr a x e y a ( k e k ir d a k ) ; 
J — 4 —c h a p o 'p k a n i n g y u q o r i va 
p a s tk i b o 'la g i; 5— y u r a k k a q a r a g a n
k e m tig i; 6— b o s h b r o n x ( o 'n g va 
c h a p ) ; 7, 
8,
9— o 'n g o 'p k a n i n g
p a s tk i, o 'r t a v a y u q o r i b o 'la g i.
100

---

0 ‘pka d a ta rm o q la n ib , qil tom irlarga aylanib ketadigan o ‘pka 
a rte riy a s i y u r a k n i n g o ‘ng q o r i n c h a s i d a n o ‘p k a g a k islo ro d g a
k a m b a g ‘al venoz q o n n i olib keladi. N afas natijasida alveola havo- 
sidagi kislorod qonga, qondagi karbonat angidrid esa alveoladagi 
havoga o ‘tadi. N atijada q o n kislorod bilan boyib, arterial qonga 
aylanadi va o ‘pka venalaridan yurakning c h a p boMmasiga qaytib 
keladi. Q o n aylanishining shu y o ‘li kichik q o n aylanish doirasi 
deb ataladi. G a z almashinuvi jarayonida u c h asosiy faza farq qilinadi: 
tashqi nafas, q o n n in g gazlarni tashib kelishi va ichki nafas ( to lqim a 
nafasi). Tashqi nafas o 'p k a d a b o ‘lib turadigan h a m m a jarayonlarni 
birlashtiradi va k o ‘krak qafasi h a m d a muskullari, diafragm a, o ‘pka 
h a m d a havo o ltkazuvchi y o ‘l ishtiroki bilan yuzaga chiqadi.
K o‘krak qafasining bir m arom da harakat qilib turishi o d a m nafas 
olganda o ‘pkaga atmosfera havosi kirishini, nafas chiqarganda esa 
karbonat angidrid gaziga boy havoning o ‘pkadan chiqib ketishini 
ta'm inlab beradi. Nafasda ko‘p ishtirok etadigan muskul-diafragma 
b o ‘lib, nafas olganda qisqarib, yassilanadi, ko‘krak b o ‘shlig‘i ken- 
gayadi, ayni vaqtda k o ‘krak qafasi muskullari ham qisqarib, ko‘krak 
b o ‘shlig‘ini yanada kengaytiradi. (T pka elastik boNganidan kobkrak 
bo‘shlig‘i devorlariga ei^ashib borib, o ‘zi ham kengayadi. Bunda atmos­
fera havosi o ‘pkaga kirib, uni to ‘ldiradi, nafas olish deb shunga aytiladi.
S o ‘ngra k o ‘krak qafasi muskullari va diafragm a b o ‘shashadi, 
k o ‘krak b o ‘shlig‘ining hajm i kichrayadi, b u n d a o lp k a d a n havo 
c hiqib ketadi, bu nafas chiqarishdir. A na s hunday nafas harakatlari 
katta yoshli o d a m d a m inutiga 16— 18 m arta b o ‘lib turadi.
N afas jarayonlarini m arkaziy nerv sistemasining maxsus bir 
b o i i m i — nafas markazi idora etib boradi. Q o n d a karbonat angidrid 
gazi va b o s h q a b a ’zi m ah su lo tla rn in g t o ‘planishi bu m arkazni 
q o ‘zg‘atadi, natijada nafas harakatlarining tezligi h a m d a chuqurligi 
kuchayib, q o n shu m ahsulotlardan tozalanadi. Nafasni idora etishda 
adashgan nervlar h a m katta rol o ‘ynaydi.
O d a m tin c h turib, nafas olganida 500 l.ga yaqin havo kiradi. 
Ju d a c h u q u r nafas olganida ha m q o ‘s him cha 1500 ml atrofida havo 
yutish mumkin. O dam juda chuqur nafas chiqaiganida esa qo'shimcha 
ravishda yana 1500 ga yaqin havo chiqarishi m um kin, lekin shundan 
keyin h a m nafas sistemasida yana 1500 ml atrofida havo qoladi. 
Nafasga olingan havoning h a m m a si h am gazlar a lm ashinuvida 
ishtirok e ta v e rm a y d i, o g ‘iz b o ‘shlig‘i, b u r u n - h a l q u m , to m o q , 
traxeya, bronxlarda h a r safar 150 ml.ga yaqin havo qolib ketadi, 
zararli b o ‘shliq deb shunga aytiladi.
101

---