Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

dominium «hukmronlik» degan ma’noni anglatib, umumiy asosda,
barcha vujudga kelgan mulkiy munosabatlarga qo‘llanilgan. Rimliklar
bu tushunchaga kviritlar so‘zini qo‘shib «kviritlar mulki» degan
ma’noni ifodalashga harakat qilganlar.
Rim davlatida huquqiy munosabatlarning yanada takomilla-
shishi natijasida huquqshunoslar milodning II asrlariga kelib,
ayniqsa mashhur huquqshunos Yulian «dominium» tushunchasini
ashyolarga bo‘lgan huquq deb isbotlab bergan, lekin ashyolarga
bo‘lgan mulkiy huquqni proprietas  deb  e’tirof etganlar.
Shu bilan birgalikda, Rim huquqshunoslari mulk huquqining
o‘ziga xos xususiyatlarini, sifatlarini to‘liq aniqlab berganlar.Ular
mulk huquqining o‘ziga xos xususiyati va sifati so‘zsiz, ashyoga
bo‘lgan hukmronlikning mutloq amalga oshirilishi va uni tasarruf
etish huquqiga ega bo‘lish, ya’ni sotish, almashtirish, ijaraga berish,
garov sifatida mulkni yo‘q qilish va boshqa munosabatlarni amalga
oshirishni ta’minlash deb tushunganlar, hamda mulk huquqining
asosini nimalar tashkil etishini ham belgilab berganlar.
Mulk  huquqining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat
bo‘lib, uni Rim huquqshunoslari quyidagicha talqin qilganlar:
— mulk huquqi — bu ashyolar ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bevosita hukmronlik qilish va uni tasarruf etish;
— ashyolarning boshqa shaxslarga taalluqliligini yo‘qotadigan,
ashyolar haqida nizolar bo‘lmasligini ta’minlaydigan o‘ziga xos
hukmronlikni amalga oshirish;
— ashyolarga bo‘lgan boshqa  munosabatlardan farq qiladigan
mutloq huquqiy hukmronlikni ta’minlaydigan munosabat;
— ashyolarga bo‘lgan chegaralanishlar va huquqbuzarliklarning
tugatilishi bilan tezda hukmronlikni o‘rnata oladigan hamda shu
hukmronlikka moslasha oladigan harakatlarni amalga oshirish;
— to‘liq huquqiy ashyo sifatida, ya’ni hech qanday majbu-
riyatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan faqat ashyoni mutloq asosda egallab
olish istagini ifodalaydigan munosabat;
— ashyo ustidan to‘liq va to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmronlikni
amalga oshirish uni tasarruf etish, foydalanish, hosil va daromad-

---

104
larini olishga bo‘lgan huquqlarni amalga oshirish munosabatlari
mulk huquqining tarkibini tashkil etib mulk huquqini keltirib
chiqargan.
Rim huquqining rivojlanishida yerga bo‘lgan mulkchilik muhim
ahamiyatga ega. Rim davlatida yer asosan patritsiylar qo‘lida
bo‘lganligi bois plebeylar kam yerga ega bo‘lgan. Shu bois patritsiy
va plebeylar o‘rtasidagi kurashning asosiy maqsadi ham yerga bo‘lgan
mulkchilik bilan bog‘liq bo‘lgan. Respublika davrida yerga bo‘lgan
mulkchilik shakllari asosan jamoa, davlat mulki va xususiy mulk
hisoblangan. Yerga bo‘lgan jamoa mulki, xususiy shaxslarning
xususiy mulkidan ajratilgan.
Quldorlik munosabatlarining, ayniqsa savdo munosabatlarining
yanada rivojlanishi natijasida rim fuqarolik huquqining institutlaridan
biri xususiy mulk huquqi yanada takomillashib bordi. Rim qullari
davlat tomonidan yoki ota hukmronligi asosida ajratilgan yerlardan
mulki va urug‘liklari bo‘lmaganligi sababli foydalana olmas edi.
Hatto yerlarni boy quldorlarga sotishga majbur bo‘lib, proletar
huquqiy holatiga, ya’ni mulksiz, yersiz va faqatgina oilasidan
farzandlar ko‘rish bilan bog‘liq boylikka ega bo‘lganlar xolos. Rim
shahri atrofidagi yerlar, davlatga qarashli bo‘lgan yerlar, qullar va
hayvonlar Rim davlatining eng qimmatbaho mulklari hisoblangan.