Ibtidoiy jamoa tarixi



Download 3,2 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/43
Sana01.01.2022
Hajmi3,2 Mb.
#280249
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   43
Bog'liq
Ibtidoiy jamoa tarixi unlocked

Mustaqil islt mavzulari
1.  Tik yuradigan  odam ning yer yuzida tarqalishi.
2.  Tik yuradigan  odam ning yashash tarzi.
3.  Tik yuradigan  odam ning m ehnat qurollari.
4.  O siyo tik yuradigan odam lari qazilm a topilmalari.
3.  Inso n   ev olutsiyasi v a yo ‘n alishi
1. 
Neandertal odam. 2.  Tafakkur va nutqning paydo bo ‘lishi. 
3.0ilaning vujudga kelishi.  4. Muzlash.  5.  Yevropa neandertallari.
6.  Osiyo va Afrikadagi neandertallar.
  7. 
Neandertallarning qurollari.
8.  Ov.  9. Ibtidoiy birdamlikning rivojlanishi.  10.  G‘orlar, chaylalar va 
kiyimlar.  11.  Dafnlar, an ’analar, san ’at
1. 
N e a n d e rta l  od am .  300  m ing  yil  oldin  HOM O  sapiensning  ba’zi 
ibtidoiy  shakllari  neandertal  odam   uchun  xos  boMgan  xususiyatlarni  ola 
boshladi.  U  bizga  yoshi  40  m ingdan  70  m ing yilgacha  boMgan  qurol  va 
suyak  qoldiqlari  bilan  yaxshi  m a’lum.  Bu  yevropoid  quyi  osti  turiga 
kirgan  ovchi-terim chi  o ‘zi  bilan  k o ‘pgina  yangiliklam i  olib  keldi.  U 
qadim gi  paleolitning  o ‘rta  davrida  yashadi  va  iqlim ning  kuchli 
sovuqlashuvini  boshidan  kechirishga  qobiliyatli  edi.  OMganlarning 
dafnlari  shuni  k o ‘rsatadiki,  bizga  m a’lum  b a’zi  his-tuyg‘ular  ko‘rina 
boshladi.  B aribir  neandertallar  zam onaviy  odam  kelib  chiqqan  o ‘sha 
evolutsiya  daraxtning  yon  shoxchasi  boMishi  mumkin.  K o'rinishidan  bu 
shoxcha 30 m ing yil  ilgari oMib ketdi.
47


Inson evolutsiyasining y o ‘nalishi  H O M O  erectus bundan  30 m ing yil 
ilgari  toMa  zam onaviy  odam ga  aylana  boshladi.  Lekin  turli  joy larda 
evolutsiya  s u r’atlari  turlicha  b o ‘lib,  m utatsiya  ilgari  tish  yoki  m uskullar 
yordam ida 
bajariladigan 
o g ‘ir 
ishlar 
uchun 
qurollarning 
keng 
qoMlanilishi,  b a ’zi  populatsiyalarning  m igratsiya  va  izolatsiyasi  kabi 
om illarga  b o g ‘liq  edi.  Hatto  odam lar  gavdasining  turli  qism larining 
evolutsiyasi  notekis  bordi.  Bu,  misol  uchun,  zam onaviy  va  ibtidoiy 
xususiyatlar  xos  boMgan  bosh  chanoqlarining  paydo  boMishiga  olib 
keldi.
Paleoantropologlar,  s o ‘nggi  m uzlik  davri  odam   qoldiqlarining  har 
xilligiga  qaram asdan,  ulam i  bir  tur-H O M O   sapiensning  ibtidoiy 
shakllari  deb  hisoblashadi.
H O M O   sapiensning  ibtidoiy  shakllari,  jum ladan,  b a’zi  «proto- 
neandertal»  deb ataladigan shakllaridan  m isollar keltiram iz:
S vanskom balik  odam ;  ayol  bosh  chanogM,  qalin  devorli,  katta 
m iya  hajm i  1300  sm 3.  Yoshi  250  m ing  yil  boMishi  mum kin.  Joyi 
A ngliya,  London yaqinidagi  Svanskom b.
Shtengeym lik  odam ;  pastak  bosh  chanogM,  k o ‘z  usti  b o ‘rtm alari 
bilan  va  m iya  hajmi  1100  sm 3.  D oirasim on  g ‘ordan  to ‘g ‘rilangan  yuz 
qism i 
va 
m ayda  tishlar. 
Yoshi 
300 
m ing  yil  atrofida. 
Joyi 
G erm aniyaning  Shtutgart shahri yonidagi  Shtengeym .
B rokenxillik  odam   («R odeziya  odam i»  yoki  «K abvedagi  bosh 
chanogM»)  bosh  chanogM,  yassi  peshona,  kuchli  k o ‘z  usti  halqalari, 
burchaksim on  yelka,  lekin  zam onaviy  tipdagi  daxanli,  m iya  hajm i  1300 
sm 3.  Y oshi  200  m ing yil atrofida.  Joyi Zam biyadagi  Kabve.
S aldaniya  buxtasidagi  bosh  chanogM;  B roken  xilidagi  odam ning 
bosh  chanogMga  o ‘xshash.  Yoshi  200  m ing  yilga  teng.  Joyi  Janubiy 
Afrikadagi  Saldaniya buxtasi yaqinidagi  X oupfild.
Solo  daryosidagi  odam ;  qalin  devorli  bosh  chanogM  qopqogM, 
silliq  peshona,  pachoq  peshona  suyagi  va  orqa  qism i  taroqsim on 
rivojlangan  m iya  yuzasi  hajm i  1035-1255  sm 3.  Y anada  qadim iyroq 
boMgan  Pekin  sinantropi  bosh  chanogMga o ‘xshash.  Yoshi  100  m ing  yil 
boMishi  m um kin.  Joyi  Y ava  orolidagi  Solo  daryosi  q irg ‘ogMdagi 
N gandrong.
C hjotsiyaodagi  odam ;  X itoydan  topilgan  ogMr  bosh  chanoqlari 
guruhidan  biri.  H O M O   erectus  bosh  chanogMga  o ‘xshash.  G uruh  bosh 
chanoqlarining  barchasini  yoshi  2 5 0 -1 0 0   m ing  yilga  teng.  Joyi 
X itoydagi  Shansi  provinsiyasidagi  Datun.
48


2. 
T a f a k k u r   va  n u tq n in g   p ay d o   boMishi.  Ilk  davrda  odam ning 
so ‘z  boyligi  ju d a  qashshoq  edi.  S o‘z  zaxirasi  o ‘ttiz  yoki  qirq 
tovushlardan  tashkil  topgan.  Ular  so ‘z  em as,  aynan  tovushlar  edi.  Ular 
doim iy  aham iyatga  ega  boMmay,  unga  q o ‘shim cha  yoki  boshqa  tovush 
q o ‘shib  boMmagan.  Ilk  odam  faqat  o ‘z  tovush-so‘zini  uzoqlik  va 
balandlikda 
tezlashtirish 
yoki 
sekinlashtirishi 
bilan 
ohangini 
o ‘zgartirgan.  Q andaydir  tovushning  aham iyati  uni  tez  yoki  asta-sekin 
chiqarilishi  bilan o'zgargan.
Odam   faqat  atrofdagi  aniq  narsalar  to ‘g‘risida 
o ‘ylab,  aniq 
buyum lar  to ‘g ‘risida  tovush  chiqargan.  Im o-ishora  usuli  ilk  odam ning 
boshqa  odam   bilan  aloqasining  asosiy  vositasi  edi.  Q andaydir  oddiy, 
m avhum   m ushohada  ilk  odam ning  tafakkurida  um um an  yot  edi. 
Q achondir  kim nidir 
m iyasiga  bir  o ‘y  kelib  qolsa,  u  o ‘z  fikrini 
boshqalarga uzatishi ju d a qiyin edi.  Buning uchun tovushlar y o ‘q edi.
Ibtidoiy  odam   kinetik  nutq-im o-ishoralar  tiliga  ega  edi.  U  ovozli 
tilga  aylana  bordi.  Tilning  ovozli  rivojlanishi  uchun  m a’lum  oraliq  vaqt 
o ‘tdi.  O dam lar  orasida  tugMlib  borayotgan  ijtimoiy  m unosabatlarni 
ta ’minlash  uchun  im o-ishora m azm unga ega boMdi.  U qandaydir xabarni 
olib  keldi.  X abar  va  im o-ishora  abadiylashdi.  X abar  im o-ishoraga 
bogMandi. 
Im o-ishoralar 
bilan 
unga 
bogMangan 
m a’lum 
bir 
m azm uniarning  mosligi  nutq  taraqqiyotida tovushgacha  boMgan  bosqich 
edi.  Im o-ishora  kom m u-nikatsiyasi  tizimi  o ‘zaro  tushunish  uchun 
rivojlandi.  Til  leksikasi  asta-sekin  o ‘sdi  va  uni  am alda odam lar orasidagi 
m unosabatlarda  ishtiroki  kuchaydi.  Bu  uning  boyishiga  olib  keldi. 
Q achon  nutq  paydo  boMgani to ‘g ‘risida aniq  m a’lum otlar y o ‘q.
Ibtidoiy  jam o a  davrida  til  rivojlanib  borgan.  Turli  urug‘-qabilalar 
k o ‘p  tillar  v a  ularning  shevalarida  gaplashganlar.  Bir-biridan  uzoqda 
yashagan  va  aloqada  boMmagan  urug‘-qabilalarning  tillari  bir-biridan 
farq  qilgan.  Lekin  yaqinda  joylashgan  qo ‘shni  tillar  o ‘zaro  tushunarli 
boMgan.  Y aqin  q o'sh n ilar  bir-birlari  bilan  m ahsulot  ayirboshlash,  nikoh 
aloqalari  va  boshqa  m unosabatlarni  am alga  oshirganlar.  Til  aloqa 
vositasi  boMib,  ular bir-biriga tushunarli  boMib, o ‘zaro boyigan.
T ilning  um um iyligi  etnik  birliklar  bilan,  boshqacha  aytganda.  bir 
m adaniyat  (til  ham  q o ‘shiladi)ga  ega  boMgan  odam lar  birligi  boMgan 
etnik  birliklar  o ‘zligini  anglash  o ‘zligi  nom ida  aks  etadi.  O datda,  turli 
darajadagi  va  asosiy  darajadagi  etnik  birliklar  m avjud  boMadi.  Ular 
etnoslar deb ataladi.
B a’zi  etnologlar,  etnoslarning  ikki  k o ‘rinishini  belgilaydilar:  faqat 
m adaniy  til  birligiga  ega  boMgan  (etnikoslar)  va  ijtim oiy-potestar  (lotin
49


tilida  potestus-hokim iyat,  etnologiyada  davlatgacha  b o 'lg an   jam iyatda 
hokim iyatni  tashkiEIashtirish)  tashkilot  bilan  bogMangan  birlik  (etno- 
ijtim oiy  organizm lar).  Ibtidoiy  jam oaning  ilk  davrida  eng  qadim gi 
etnoslar -  q abilalar  m avjud  edi.  Lekin  ular  hali  etno —ijtim oiy  organizm  
bo ‘lmay, etnikos  edilar.
3. 
O ila n in g   v u ju d g a   kelishi.  Insoniyat  tarixining  ilk  b o sq ich i- 
jam o a  arafasi  odam lar  guruhida  biologik  va  ijtim oiy  asoslar  o ‘rtasidagi 
kurasii  jin siy   m unosabatlarda  k o ‘rinadi.  B unda  hayvoniy  instinktlar 
alohida kuch  bilan  k o ‘rinadi  va oqibatda  u  rivojlanayotgan jam iy at  bilan 
kuchli  tazyiqqa  uchrab,  o ‘zgarishi  m um kin  edi.  Eng  avvalo,  savol 
tu g ‘iladi.  O dam   ajdodining  ilk  biologik  q o ‘shilishi  qanday  edi?  B unga 
o ‘xshash  holatlarni  fan  uchun  muhim  b o ‘lgan  predm etlarning  o ‘zaro 
m unosabatlarida 
k o ‘rish 
m um kin. 
Fan 
keyingi 
o ‘n 
yilliklarda 
m aym unlarning  bu  holatini  o ‘rga-nishda  katta  yutuqlarga  erishdi. 
Hozirgi  m aym unlarning  bir  xillari-shim panze  va  gorilla ju ft  oila  boMib 
yashaydilar.  B oshqalari  esa  yirik,  kuchli  erkak  m aym un  boshchiligida, 
o ‘ndan  ortiq  m aym unlar  haram   oila  b o ‘lib  yashaydilar.  Haram   oilada 
yoM boshchidan  tashqari,  boshqa  yosh  erkaklar  ham 
m avjud  b o ‘lib, 
yoMboshchi  bilan  raqobatga  bardosh  bera  olm asligi  sababli,  jin siy 
k o ‘payishda  ishtirok  etm aydilar.  Bir  necha  oilalar  podaga  birlashadilar, 
lekin u rg ‘ochi  m aym unlar uchun doim o jan jal b o ‘lib turadi.
Odam   ajdodlarida  ham   shunga  o ‘xshash  tartiblar  boMgan.  H ar 
holda  haram   o ila  yoki  boshqa  zoologik  oila  podaga  teskari  edi.  Shu 
sababli,  etnologlarning  fikricha, jam o a  arafasidagi  odam lar  guruhi  unda 
zoologik  oilalarning  singib  ketishi  va  b alog‘atga  yetgan  erkaklarning 
o ‘zaro  yon  berish  k o ‘nikm asi  m avjudligi  tufayli  shakllandi.  Bunday 
guruhda 
bosh-qarilm aydigan, 
taitibsiz 
jinsiy 
m unosabatlarning 
o ‘rnatilishi  -   p ro - m u s k ite t  o ‘rnatiladi.  O lim lar  m antiqiy  m ushohada 
orqali  em as,  balki  aynan  hozirgi  zam onda  yashayotgan  ibtidoiy  u ru g ‘- 
qabilalarda  p ro - m u s k ite t,  orgiastik 
bayram larning  m avjudligida 
jinslarning  ilk  davrdagi 
jinsiy  erkinliklarining  qoldiqlarini  ko ‘rish 
asosida shunday xulosaga keldilar.
O dam lar  jam o asin in g   xavfsizligini  ta ’m inlash  ehtiyoji,  o ‘zining 
kelajagini  yaratishg a  intilishi jinsiy  aloqalarni  tartibga  solishga  m ajbur 
qildi.  O ilaning evolutsiyasi  davom  etdi.  V aqt o ‘tishi  bilan jin siy   aloqalar 
tartibga  solindi.  U ru g ‘  jam oasi  yuqori  paleolitda  m atriarxat  shaklida 
vujudga keldi.  U ru g ‘  ichida jinsiy  aloqa -  nikoh (egzogam iya) taqiqlandi 
va  uru g ‘dan  tashqari  uylanish  tavsiya  qilindi.  Egzogam iya  atam asini 
fanga  X IX   asrning  60-yillarida  M ak  Lennan  kiritdi.  M ak  Lennanning
50


fikricha,  egzogam iyaning  asoslari  jan g o v ar  yovvoyilarning  urushga 
yaroqsiz  boMgan  qizlarni  oMdirib  yuborishlari  va  shu  sababli,  o ‘zlariga 
chetdan xotin  izlashga  majbur boMganlariga borib taqaladi.
Darvin  bug‘u  haydaydigan  itlam ing  erkaklari  begona  urg‘ochi 
itlarni  o ‘z  podalaridagi  urg‘ochi  itlardan  afzal  ko‘rishlariga  e ’tibor 
qaratdi.  Egzogam iyaning  kelib  chiqishini  bir-biri  bilan  kundalik 
m uloqot  qiladigan  qarindoshlar  o'rtasidagi  jinsiy  aloqaga  o ‘zaro 
jirkanish yuzaga kelganida deb tushuntiradi.
L.M organ  egzogam iyaning  taqiqlarini  paydo  boMishi  sababini, 
yaqin 
qarindoshlar  orasida  jinsiy 
aloqalarning  biologik  zararli 
oqibatlarni  oldini  olishdir deb tushuntiradi.
Q ator  olim lar  (Y u.I.Sem yonov),  egzogam iyaning  paydo  boMishini 
ibtidoiy jam oalar  ichida  x o ‘jalik   hayotini  tartibga  solish  zaruriyati  bilan 
bogMaydi.  Qaysiki,  tartibga  solinm agan  jinsiy  aloqalar  uzluksiz  rashk 
asosida  uzluksiz  to ‘qnashuvlarga  olib  kelib, 
jam oaning  x o ‘jalik   va 
ijtimoiy  jip sligining   yem irishiga  olib  keladi.  Bunday  salbiy  holatlarga 
qarshi  jam oa  o ‘z  ichida jinsiy  aloqalarni  cheklab,  um um an  taqiqlashga 
erishadi.
Jinsiy  hayotni  jam oa  doirasidan  chiqarib,  uni  m ustahkam lash, 
boshqa jam o alar  bilan  o ‘zaro  m unosabatlarni  barqaror  qilish  uchun  ikki 
egzogam   guruhni  bir  muntazani  o ‘zaro  nikohga  birlashtirish  asta-sekin 
endogam   qabilaning  paydo  boMishiga  olib  keldi.  Aholining  o ‘sishi  bilan 
endogam   guruhlar  yana  yangi  guruhlarga  boMinib  ketdi. 
Egzogam  
guruhlam ing  hayotga  qobilligi,  o ‘zini  saqlab  qolishi  yuqori  darajada 
boMib,  ular  o ‘z  qo ‘shnilarini  siqib  chiqardilar.  Egzogam iya  anglangan 
ra g ‘batlantirish,  qon-qarindoshlar  o'rtasidagi  nikohlarga  tabu  (taqiq) 
keng tarqaldi va uzoq  davom  etdi.
Ilk  jam o ag a  qaraganda,  shakllangan  jam oa  haqiqiy  insoniyat 
jam iyati 
edi. 
Unda 
ibtidoiy  jam oatchilik,  yaqin  ham korlik  va 
jam oatchilarning 
ahilligi 
o ‘zining 
yuqori 
ch o ‘qqisiga 
chiqdi. 
Qarindoshlik  iqtisodiv  m unosabatlar  -   qarindoshlik  m unosabatlar  kabi 
anglandi.  N atijada,  qarindoshlik  aloqalari  ijtimoiy  aham iyat  kasb  etdi. 
Bu  hoi  o ‘tm ish  ja m o a   atafasi  guruhi  o ‘rniga  kelgan  ishlab  chiqarish 
jam oasini  asosiy  qonunlashtirgan  belgisi  edi.  Bu  jarayon  taxm inan  er. 
avv.  40 m ing yilliklarda boshlangan.
U ru g‘  tashkiloti  paydo  boMishi  bilan  ibtidoiy  jam iyatdagi  dual 
egzogam iyaga  mos,  jin slar  o ‘rtasidagi 
m unosabatlarni  tartibga 
soladigan  alohida  m uassasa-nikoh  paydo  boMdi.  Shu  bilan  bir  vaqtning 
o ‘zida,  boshqa  fikrlarga  ko‘ra,  kechroq  er-xotin,  ota-onalarning  bolalar
51


bilan  m unosabatini  tartibga  soladigan  oila  m uassasasi  vujudga  keladi. 
N ikohning  boshlang‘ich  shakli  to ‘g ‘risidagi  m asala  hali  yechilm agan. 
Etnologiya  v a  qism an  arxeologiyaning  m a’lumotlari  b o ‘yicha  tarixiy 
rekonstruksiya  uning  ikki  asosiy  tushunchasini 
beradi.  B irinchisi: 
boshlang‘ich  k o ‘rinish  guruhiy  nikoh  b o ‘lib,  keyinchalik,  yakka  nikoh 
va  yakka  oilaning  turli  shakllari  bilan  alm ashadi.  Ikkinchisi:  boshidan 
yakka  nikoh va yakka oila m avjud  boMib,  ular o ‘z rivojlanish jarayonida 
turli  shakllarni  oldilar.
Birinchi 
tushunchani 
ilk 
bor 
etn o g raf  olim  
E.G .M organ 
shakllantirdi.  U  bir-birini  tizim li  alm ashtiradigan  oilalam ing  besh 
shaklini  k o ‘rsatdi:  qon-qarindosh  oila  (bir  avlodning  barcha  odam lari 
o ‘rtasidagi 
nikoh  birligi),  punalual  (shunday  birlik,  lekin  undan 
siblinglar (qarindosh  aka-singillar)  chiqarib  tashlanadi), jufit (m ustahkam  
boMmagan  va  iqtisodiy  asosdan  m ahrum   er-xotinlar  birligi),  oraliq 
patriarxal  (er  hokim iyati  bilan  ifodalangan  oila) va m onogam  (yakka er- 
xotin  nikohi  birligi).  Ikki  birinchi  shakllar  guruhiy  nikohga  asoslangan, 
qolganlari  yakka  nikohga  asoslangan.  Lekin  tezda  qon-qarindosh  va 
punalual  oilaning  m avjudligiga  qarshi  guvohliklar  olindi.  B ir  qism  
olim lar,  ular  qarindoshlikning  eng  ibtidoiy  tizim ining  tahliliga  va 
saqlanib  qolgan 
qator  oila-nikoh  tartiblariga 
asoslanib, 
bu 
konsepsiyani  y o ‘qlaydilar.  Q arindoshlik  tizim ining  ikki  tipi  m avjud: 
klassifikatsiyalangan  yoki  klassifikatorli 
va  tasvirlanadigan.  H ar 
ikkalasi  ham   s o f holda  ifodalanm aydi.  Sinfiy jam iyatlarga  xos  boMgan 
tasviriy  tizim larda  alohida  qarindoshlar  uchun  -   «ota»,  «опа»,  « o ‘gMl», 
«qiz»  atam alari  m avjud.  B unga  teskari,  aksincha  ibtidoiy  jam iy atlar 
uchun  xos  boMgan  klassifikatsiya  tizim larida,  o ‘sha  bir  xil  atam alar 
bilan 
maMum  bir  yosh  va  nikoh  klassifikatsiyadagi  yoki  toifasidagi 
barcha 
erkak  va  ayollar  belgilanadi.  G uruhiy  qarindoshlik  guruhiy 
nikohning  tarixiy  ustuvorligi  konsepsiyasi  tarafdorlari  bu  holatni  o ‘z 
qarashlarining  eng m uhim  dalili deb qaraydilar.
G uruhiy  nikohning  ikkinchi  dalili  sifatida,  ilk  ibtidoiy  ja m o a  
sharoitida  etnologiya 
belgilangan  nikoh  birligining  b a’zi  belgilarida 
k o ‘riladi.  Jum ladan,  bu  A vstraliya  aborigenlarida  nikoh  sinflari  deb 
ataladigan  tizim ida  aniqlangan.  G ‘arbiy  V iktoriya  avstraliyaliklarida 
qabila 
ikkiga:  Oq  va  Q ora  kakaduga  boMingan.  Bu  har  bir  yarim  
yillikdagi 
erkak  tugMlganidan  boshlab  boshqa  yarim   yillikdagi 
ayollarning  eri  deb hisoblanadi.  A yollar ham   shunday  deb  hisoblaganlar. 
B oshqa  avstraliyaliklarda  ham   shunga  o ‘xshash  va yanada  m urakkabroq 
to ‘rt  yoki  sakkiz  nikoh  sinflari  m avjud.  N ikoh  sinflari  tizim i,  tegishli
52


sin f  erkak-ayollari  am aldagi 
guruhiy  nikohda  b o ‘ladi  degani  emas. 
C hunki  ular  o ‘zlariga  tegishli  sinfdagi  erkak  yoki  ayolni  m a’lum  bir 
vaziyatlarda  (m isol  uchun,  ayrim   bayram larda  yoki  uydan  uzoqda 
borganda)  o ‘zlarining potensial  xotinlari  yoki erlari deb hisoblab,  o ‘zaro 
ular  bilan  jinsiy  aloqaga  kirishlari  mumkin.  A vstraliya  aborigenlarida 
nikoh  um um iyligining  boshqa belgilari  ham  mavjud.  Jum ladan, erkaklar 
yoki 
ayollarga  bir  necha 
«qo‘shim cha»  xotin  yoki 
er  huquqini 
beradigan  «pirauru»  yoki  «piraungaru»  odati  mavjud.  Bu  nafaqat 
nikohdan  tashqari 
aloqalar,  qaysiki, 
ular  keng  q o ‘llaniladi.  A ynan 
shunday  nikohlarki,  tegishli  marosim  bilan  rasmiylashtiriladi.  Bunga 
o ‘xshash  nikohlar 
shunday  rivojlanish  bosqichida  boMgan  boshqa 
qabilalarda,  m isol  uchun,  sem anglarda  m a’lum.  Ular  etn ograf  N.N. 
M ikluxo-M aklay  tom onidan  tasvirlangan:  «Q iz  bir  erkak  bilan 
bir 
necha  kun  yashab,  ko'ngilli  ravishda  erining  roziligi  bilan  boshqasiga 
o ‘tadi.  U  bilan  qisqa yoki  davom iy  turadi.  Shunday  tarzda,  u  guruhning 
barcha  erkaklari  bilan  jinsiy  aloqada  boMadi.  Shundan  so 'n g   u  yana 
birinchi  eriga 
qaytadi,  lekin  u  bilan  doim iy  birga  qolm aydi. 
V aqtinchalik  yangi  nikohlarga  kiradi,  ular  tasod if va  xohishga  bogMiq 
boMadi.  Erkak  ham  o ‘z  xotinlari  bilan 
xuddi  shunday  m unosabatda 
boMadi.
O lim larning  ko‘pchiligi,  guruhiy  nikohning  birlam chiligini  inkor 
qiladilar.  Hatto  eng  quyi  baliqchilar,  ovchilar va  term achilarda  ham  ju ft 
nikoh  va  oila  m avjud  boMganini  dalil  k o ‘rsatadilar.  Bu  bosqichdagi 
arxeologik  topilm alar uncha  katta  boMmagan  bir o ‘choqli  uylarni  keng 
tasvirlaydi.  B ir  o ‘choqli  va  katta  jam o a  uylari  azaldan  boMganligini 
bilvosita 
isbotini  ko ‘rish  mumkin.  O lim larning  fikricha,  ilk  nikoh 
davrida  er-xotinlar 
birgalikda  turm aganlar,  o ‘z  guruhlarida  yashab 
qolganlar, qayerdadir epizodik,  masalan, o ‘rm onda uchrashganlar.
4. 
M u zlash .  Shimoliy  hududlarning  iqlimi  bundan  200  000  ming 
yildan  toki  40  m ing  yil  ilgarigacha  m uzlanish  bilan  belgilanib,  iliq 
oraliqlar  vaqti-vaqti  bilan  alm ashinib  turadi.  N eandertallar  va  ularning 
bevosita  o ‘tm ishdoshlari  aynan  shu  davrga  to ‘g ‘ri  keladi.  A n ’ana 
b o ‘yicha  geologlar,  pleystosen  davrining  bu  qism ini  m uzlashning  ikki 
bosqichiga  (ularni  Y evropada  k o ‘pincha  riss  va  vyurm   deb  ataydilar) 
m uzlashlar  oraliqlari  bilan  boMadilar.  Tadqiqotlar  natijalari  am alda 
m uzliklar va ular o ‘rtasidagi oraliqlar ko‘p  sonli  boMganligini  ko ‘rsatadi. 
U lar bilan  bogMiq  iqlimning o ‘zgarishi dengiz sathiga ta ’sir k o ‘rsatdi.
Shim oliy  A m erikada  kuchli  m uzlash  davrida  m am ontlar  janu bg a 
chekindilar.  Y evropada  esa  ularning  b a’zi  turlari  shim oldan  siljib
53


kelayotgan  m uzliklar va  alp  m uzliklari  o ‘rtasida tuzoqqa tushib qoldilar. 
G ‘arbiy  va  M arkaziy  Y evropadagi  m o‘tadil  iqlim ning o ‘rm on  polosalari 
ch o ‘l  yoki  tun draga  o ‘z  o ‘rnini  b o ‘shatib  berdi.  Bu  yerda  faqat  sovuqqa 
m oslashgan  hayvonlar  qoldi.  B unday  yangi  turga ju n   bilan  qoplangan 
m am ont, ju n li  karkidon  va  m uskus  buqasi  (q o ‘y  ho ‘kiz)  m ansub  boMgan 
hayvonlar  kelib  o ‘rnashdilar. 
M uzlik  qatlam lari  qisqargan  yoki 
chekingan  paytda.  bu  turlar  ch o ‘1  va  o ‘rm onlarning  chekinishi 
jaray o n id a  shim olga  ko ‘chdilar.  Janubdan  shim olga  gippopotam ,  to ‘g ‘ri 
xartum li  fillar,  ulkan  los,  sher  va  leopardlar  yashagan  o ‘rm onlar  ham 
siljidi.  M uzlash  qayta  boshlanganda  m igratsiya  teskari  tom onga 
y o ‘naldi.  Bu  yerd a  biz  sovuqqa  m oslashgan  4  sutem izuvchini  m isol 
keltiram iz:
M a m m u th u s   p rim ig e n iu s-ju n li  m am ont;  uzun  q o ra ju n ,  qalin ju n  
osti  kichik  quloqlari  va  yuqoriga  qayrilgan  katta  shoxlari  bilan.  B o ‘yi 
2,9  m.  V aqti  o ‘rta  va  so ‘nggi  pleystosen.  Joyi  Y evroosiyo  va  Shim oliy 
Afrika.
K o k lo d o n ta   a n tig u ita tis -ju n li  karkidon;  paxm oq  ju n   va  ikki 
shoxga  ega  b o ‘lib,  oldingi  shoxi  uzunroq  edi.  B o ‘yi  2  m.  Vaqti  o ‘rta  va 
so ‘nggi  pleystosen.  Joyi  Y evroosiyo v a Shim oliy A frika
V rsu s  s p e I a e u s -g ‘or  a y ig ‘i;  kuchli  jagMari  bilan,  barcha  narsani 
iste’mol  qiladigan,  yirik  va  karlik  k o ‘rinishidagi  turlari  m avjud  edi. 
Burni  uchidan  dum igacha  uzunligi  2,7  m etrgacha.  V aqti  s o ‘nggi 
pleystosenning o ‘rtalari.  Joyi Y evroosiyo.
O v ib o s  m o s h a tu s-m u s k u s   buqasi  (q o ‘y -h o ‘kiz);  uning  boshi 
katta,  shoxi  va  o g ‘ir ju n   osti  qoplam asi  ham da  uzun  yergacha  osilgan 
qora ju n lari  bilan.  B o ‘yi  1,5  m.  Vaqti  o ‘rta  pleystosendan  hozirgacha. 
Joyi  Shim oliy  Y evroosiyo v a  Shim oliy A m erika.
H O M O   sapiens  neanderthalensis  o ‘z  nom ini  G erm aniyadagi 
D yusseldorf yaqinidagi N eandertal  vodiysidan  topilgan  qazilm adan  oldi. 
Y evropadagi  klassik  neandertal  deb  atalgan  odam   katta  uzunchoq 
boshga  ega.  U ning  m iyasi  biznikidan  kattaroq.  Bosh  chanogM  suyagi 
biznikidan  qalinroq,  H O M O   erectusnikiga  qaraganda  yupqaroq.  Tik 
yuradigan  odam ga neandertal  o ‘zining  k o ‘z  usti  kuchli  qabarigM  v a qiya 
peshonasining  valik  qabarigM  bilan  o ‘xshash  edi.  N eandertalda  aniq 
ifodalangan,  g ‘urraga  o ‘xshash  katta  asosli  yelka  qabarigM  m avjud 
boMib,  qaysiki,  unga  b o ‘yin  m uskullari  iyak  osti  bilan  birlashtirilgan. 
Keng  y u z  qism i  oldinga  kuchli  turtib  chiqqan  va  biqinlarga  tom on 
qayrilgan,  bu  daxan  suyaklariga  egilgan  shakl  bergan.  K atta  burun 
yalpoq  yoki  turtib  chiqqan  boMishi  m um kin.  Iyaksiz  kuchli  ja g ‘ning
54


kurak  tishlari  biznikiga  qaraganda  yirikroq.  Ildiz  tishlari  esa  ogMz 
bo ‘shlig‘ini  toMdirgan.  Klassik  neandertallar  past  b o ‘yli,  favqulodda 
muskulli  va  baquvvat,  katta  oyoq 
va  q o ‘l  bo ‘g ‘inlariga  ega  edilar. 
G avda  m utanosibligi  bilan  ular  eskim oslarga  o ‘xshash.  Eskitnoslarning 
toMadan  kelgan  jussasi  sovuq  iqlim  sharoitida  gavdani  issiq  saqlashga 
yordam   beradi.
N eandertalning  kenja  turi-H O M O   sapiensning  ibtidoiy  shaklidan, 
bundan  200  m ing  yil  oldin  kelib  chiqqan  boMishi  mumkin.  N eandertal- 
larning  jism oniy  dalillari  va  ilg‘or  texnik  usullari,  o ‘rta  paleolit 
odam larining  ba’zilarini  sovuq  iqlim  sharoitida,  qish  qiyinchiliklarini 
yengishga qodir boMgan odam larga aylantirgan  boMishi mumkin.
B undan  tashqari,  neandertallarning  m arosim lari,  yurish-turishlari 
ularning  inson  hissiyoti  va  o ‘zligini  anglash n in g   yuqori  taraqqiyot 
darajasiga  erishganlaridan  guvohlik  b eradi. 
Shunga  qaram asdan, 
ko ‘rinishidan  bu  guruh  bundan  30  ming  yil  oldin  oMib  ketdi.  B a’zi 
tadqiqotchilarning  aytishicha,  neandertallar  qayerdad ir,  boshqa  jo yd a 
shakllangan  odam ning  toMa  yangi  zam o n av iy   tipi  tom onidan  y o ‘q 
qilingan.  B oshqa  farazlarga  ko‘ra,  n ea n d ertallar  bizlam ing  kenja 
avlodlarim iz  bilan  chatishdilar  yoki  o ‘zlari  riv o jlan ib ,  yangi  bosqichga 
chiqib,  yangi  tipga  aylandilar.  Agar  bu  f ik r   to ‘g ‘ri  boMsa,  ularning 
genlari  hozir  yashaydigan  odam larda  s a q la n ib   qolganiga  hech  qanday 
shubha y o ‘q.
5. 
Y e v ro p a  n e a n d e rta lla ri.  XX  a s rn in g   80-yillarida  olimlar, 
Y evropada  taxm inan  200  neandertal  yoki  «protoneandertallarning» 
qoldiqlarini  topdilar.  Q oldiqlarning  ko ‘p  q is m i  g‘orlardan  topildi. 
B ularga  har  qanday  qit’adan  topilgan  q a d im g i  odam larning  eng  yirik 
qazilm a  qoldiqlari  kiradi.  Ularning  b a’z i   birlaridan  ko‘rinadiki, 
birgalikda  bir  guruhda  yashagan  turlari  b ir-b irid a n   bosh  chanogM  va 
jagM arining  tuzilishi  bilan  ancha  ajralib  tu ra d i-  Topilgan  qazilm alarning 
yarm idan  k o ‘pi  Fransiyaga  tegishli.  Bu  30  d a n   ortiq  m anzilgohda  116 
odam ning 
qoldiq 
parchalaridir. 
F ran siy 'a 
hududidan 
topilgan 
qoldiqlarning  ko‘pchiligi  ikki  m anzilgoh-O rt  'va  Lakinga  to ‘g ‘ri  keladi. 
N eandertallarga  xos  boMgan  belgilar  K ra p in a d a g i  (Yugoslaviya) 
m anzilgohdan  20  ga  yaqin  qazilm alar,  Ita liy a d a n   11  ta,  Belgiyadan  10 
ta,  G erm aniyadan  8  ta,  boshqalari  Buyuk  B rita n iy a ,  Ispaniya,  Gibraltar, 
C hexoslavakiya va Qrimdan topilgan o d am lar  qoldiqlariga xos.
Topilm alarning  yoshi  250  ming  yildan  3 0   m ing  yilgacha  tebranadi. 
Lekin  eng  «yetuk»  neandertallar  so ‘nggi  m u r:la sh   (vyurm)  ning  birinchi
55


yarm i,  bundan  70-30  m ing  yil  ilgarigi  vaqtga  to ‘g ‘ri  keladi.  Biz  misol 
keltirayotgan topilm alar turli davrlar va hududlarga tegishli.
E r e n s d o r f  bosh  chanogM.  Bu qoldiqlarga  neandertal  turidagi  bosh 
chanogM,  baland  peshona  va  iyaksiz  j a g ‘,  lekin  m ayda  tishlar  bilan. 
Yoshi  200  m ing  yil  atrofida  boMishi  m um kin.  Joyi  G erm aniya,  Uells, 
R ila yaqinidagi  Pontnevidd g ‘ori.
P o n tn e v id d . 
1980-yillarda  topilgan  tish  va  j a g ‘  parchalari 
neandertallarga  tegishli  xususiyatga  ega.  Yoshi  250  m ing  yil  atrofida. 
Joyi  Shim oliy  U ells,  Rila yaqinidagi Pontnevidd g ‘ori.
F o n te sh e v a d .  Bu  m anzilgohdan  k o ‘z  usti  b o ‘rtm asi  va  b o ‘rtm asiz 
bosh  chanogM  parchalari  topilgan.  Y oshi  150  m ing  yil  atrofida.  Joyi 
G ‘arbiy  Fransiyadagi  Fonteshevad.
L a-S h a p el-o -se n .  Bu  m anzilgoh  artrit  bilan  kasallangan  chol- 
klassik  neandertalning  skeleti  bilan  m a’lum.  Y oshi  150  m ing yil  boMishi 
m um kin.  Joyi M arkaziy  Fransiyaning janu biy  qism i,  La-Shapel-o-sen.
G ib r a lta r .  Bu  yerdan  ja g ‘  suyagi  am alda  neandertal  vodiysidan 
oldin topilgan.  Y oshi  50  m ing yil.
C h irc h e o .  Bu yerdan odam ning  m ajaqlangan  bosh  suyagi topilgan. 
Y oshi  45  m ing  yil  atrofida.  Joyi  Italiya,  Rim   yaqinidagi  M onte- 
C hircheo.
N a n d e r. 
A dabiyotda  tasvirlangan 
birinchi 
neandertallarning 
skeletlari.  N an der daryosi  q irg ‘ogMdagi  g ‘ordan  topilgan.  Yoshi  50  m ing 
yil atrofida.  Joyi G erm aniya,  D yusseldorf yaqinidagi «N eander vodiysi».
K ra p in a .  Bu yerda  keng,  qisqargan  bosh chanogM,  kuchli  k o ‘z usti 
b o ‘rtm alari  topilgan,  Bu  odam lar  kanniballar  bazm i  qurboni  boMishlari 
m um kin.  Y oshi  100  m ing  yil  atrofida.  Joyi  Shim oliy  Y ugoslaviya, 
Krapina.
6. 
O siy o   v a   A frik a d a g i  n e a n d e rta lla r .  N eandertallar  Janubiy- 
G ‘arbiy  O siyo,  A frikada  ham   yashadilar,  lekin  ularning  ba’zilarida 
klassik  Y evropa  shakllariga  xos  boMgan  q o ‘pol  belgilar  y o ‘q  edi. 
Y evropa  neandertallarida  bunday  belgilar  m uzlik  davrining  kuchli 
sovuqlariga m oslashuvi  natijasida paydo  boMgan  boMishi  mum kin.  B a’zi 
bir  A frika  v a   O siyo  neandertallari  to ‘g ‘ri  va  ingichka  oyoqlarga,  kuchli 
boMmagan  k o ‘z  usti  b o ‘rtm alari  va  qisqargan,  salm oqli  boMmagan  bosh 
chanogMga  eg a  edi.  K o ‘z  usti  b o ‘rtm alari  va  oldinga  chiqqan  yuz  qism i 
bilan  ayrim   bosh  chanoqlari  baland  peshona  v a  doirasim on  m iya 
qopqogMga 
ega 
edi. 
Janubiy-G ‘arbiy 
O siyoning 
neandertallari 
zam onaviy qiyofaga ega boMgan odam lar bilan birga yashadilar.
56


Q uyida  tasvirlangan  bosh  chanoqlarini  to ‘la  zam onaviy  deb 
turkum lash mumkin:
J a b a l- I r x u d   -   Uzunroq  va  baland  boMmagan  bosh  chanogM,  yirik 
k o ‘z  usti  qabarigMi,  lekin  zam onaviy  qiyofadagi  yuz  tuzilishi  va  uncha 
katta boMmagan yelka tarogM bilan.  Yoshi  7  m ing yil atrofida.  Joyi  Isroil, 
Jabal - Irxud.
T a b u n   -   bosh  chanogM  baland  boMmagan  qiya  peshona  bilan,  k o ‘z 
usti  qabarigM  va  kattalashgan  qoziq  tishlari  bilan.  Shunga  qaram asdan, 
yuz  qism i  va  yelkasi  zamonaviy  qiyofada.  Quyi  jagMda  iyak  chiqishi 
mavjud.  B o ‘gMnlarning  egilgan  suyaklari  Y evropa  neandertallari 
suyagini eslatadi. Yoshi  m ing yil. Joyi  Isroil,  Karm el togM,  Tabun g ‘ori.
Sxul - V  -  m iya  bo ‘shligMning  katta hajmi,  k o ‘z usti  qabarigM,  an- 
chagina  baland  peshona,  yuz  qismi  va  zam onaviy  tipdagi  yelka  mos. 
Y oshi  40  m ing  yil.  Joyi  Isroildagi  Karm el  g ‘oridagi  qabr,  Sxul 
boshpanasi.
A m u d   -   1  -   neandertal  tipdagi  hajm i  1740  sm 3  bosh  chanogM 
(hozir  maMum  boMgan  bosh  m iyalarning  eng  yiriklaridan  biri 
hisoblanadi) v a b o ‘gMnlarning uzunlashgan  suyaklari.  Y oshi 45  m ing yil 
boMishi m um kin.  Joyi Isroil,  Tiveriad koMi yonidagi Am ud g ‘ori.
K afzex  -   oldingiga  o ‘xshash  bosh  chanogM.  Yoshi  45  m ing  yil 
boMishi m um kin.  Joyi Isroil,  K afzex g ‘ori.
S h a n id a r  -   klassik  neandertal  katta  bosh  m iya  bilan,  lekin  k o ‘z 
usti  qabariqlari  Y evropa  neandertallari  kabi  birlashm agan.  Yoshi  70-45 
m ing yil atrofida boMishi mum kin.  Joyi  Shim oliy Iroq,  Shanidar g ‘ori.
T e sh ik to sh  -  rivojlanm agan  k o ‘z usti  qabariqlari va boshqa klassik 
belgilari  bilan  bolaning  bosh  chanogM,  bosh  chanogMning  yuz  qismi  va 
b o ‘gMnlari  zam onaviy  tipda.  Yoshi  45  m ing  yil  atrofida  boMishi 
mum kin.  Joyi 0 ‘zbekiston,  Teshiktosh g ‘ori.
1938-yilda  N .O kladnikov  boshchiligidagi  ekspeditsiya  H isor  to g ‘ 
yonbag‘ridagi  dengiz  sathidan  1500  m etr  balandlikdagi  g ‘orda  yoshi  9- 
10  da  boMgan  neandertal  bolaning  skeletini  topdi.  G ‘or  ichidagi 
qatlam lardan  m ustye  m adaniyatiga  tegishli  o ‘rta  paleolit  m ehnat 
qurollari,  to g 1  echkisi  va  boshqa  hayvonlarning  k o ‘p  m iqdordagi 
suyaklari  topildi.  K o ‘rinishidan  g ‘orda  yashagan  neandertallar,  asosan 
to g ‘  echkilarini  ov  qilish  bilan  tirikchilik  qilganlar.  Skelet  atrofida  bu 
hayvonlarning  suyaklari ju ft  holda  turgan.  U lar  ataylab  q o ‘yilgan.  Agar 
haqiqatan  shunday  boMsa,  neander-tallar  oMganlarni  an ’ana  b o ‘yicha 
dafn  qilganlar.  Bu  neandertallarda  u  dunyo  to ‘g ‘risida  qanadaydir 
e ’tiqod va tasavvurlar mavjud boMganligini bildiradi.
57


Skelet  bir necha antropologlar tom onidan tadqiq  qilingan.  Tekshi- 
rishlarga  k o ‘ra,  u  «klassik  neandertallardan»  farq  qilgan.  Zam onaviy 
tipdagi  odam larga tom on y o ‘nalgan evolutsiya harakatini  aks ettiradi.
Y aqinda  T eshiktosh  g ‘oridagi  bolaning  suyaklaridan  olingan 
DNK  natijalariga  k o ‘ra,  u  H O M O   sapiens  turi  vakiliga  yaqin  em as 
degan 
tushuncha 
paydo 
bo ‘ldi. 
M .M .G erasim ov 
Teshiktosh 
neandertalining 
qiyofasini 
toMiq 
tikladi. 
U ning 
tekshirishlariga 
qaraganda,  bosh  suyagi  shu  yoshdagi  zam onaviy  bolaning  bosh 
suyagidan  kuchli,  ancha  katta.  Q osh  usti  hozirgi  zam onaviy  odam dan 
k o ‘ra,  uning  rivojlanish  darajasidan  yuqori  turadi.  Peshona  yassi,  bosh 
katta,  gavda  uncha  katta  em as.  Y oshi  9-10  atrofida.  0 ‘z  yoshidan  katta 
k o ‘rinadi.  K uchli yelkalari,  q o ‘llari, oyoqlari qisqa va y o ‘g ‘on.
7. 
N e a n d e rta lla rn in g  
q u ro lla ri. 
Fransiyadagi 
Le-m ustye 
g ‘oridagi  topilm alarga  k o ‘ra,  neandertallarning  qurollari  m ustyelik  deb 
ataladi.  U lar  chopper  va  chopqilarning  ilk  m adaniyatiga  qaraganda,  bir 
qadam   oldinga tashlash edi.
Asosiy  yangiliklarga,  yadrodan  (nukleus) 

Download 3,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish