Mustaqil islt mavzulari
1. Tik yuradigan odam ning yer yuzida tarqalishi.
2. Tik yuradigan odam ning yashash tarzi.
3. Tik yuradigan odam ning m ehnat qurollari.
4. O siyo tik yuradigan odam lari qazilm a topilmalari.
3. Inso n ev olutsiyasi v a yo ‘n alishi
1.
Neandertal odam. 2. Tafakkur va nutqning paydo bo ‘lishi.
3.0ilaning vujudga kelishi. 4. Muzlash. 5. Yevropa neandertallari.
6. Osiyo va Afrikadagi neandertallar.
7.
Neandertallarning qurollari.
8. Ov. 9. Ibtidoiy birdamlikning rivojlanishi. 10. G‘orlar, chaylalar va
kiyimlar. 11. Dafnlar, an ’analar, san ’at
1.
N e a n d e rta l od am . 300 m ing yil oldin HOM O sapiensning ba’zi
ibtidoiy shakllari neandertal odam uchun xos boMgan xususiyatlarni ola
boshladi. U bizga yoshi 40 m ingdan 70 m ing yilgacha boMgan qurol va
suyak qoldiqlari bilan yaxshi m a’lum. Bu yevropoid quyi osti turiga
kirgan ovchi-terim chi o ‘zi bilan k o ‘pgina yangiliklam i olib keldi. U
qadim gi paleolitning o ‘rta davrida yashadi va iqlim ning kuchli
sovuqlashuvini boshidan kechirishga qobiliyatli edi. OMganlarning
dafnlari shuni k o ‘rsatadiki, bizga m a’lum b a’zi his-tuyg‘ular ko‘rina
boshladi. B aribir neandertallar zam onaviy odam kelib chiqqan o ‘sha
evolutsiya daraxtning yon shoxchasi boMishi mumkin. K o'rinishidan bu
shoxcha 30 m ing yil ilgari oMib ketdi.
47
Inson evolutsiyasining y o ‘nalishi H O M O erectus bundan 30 m ing yil
ilgari toMa zam onaviy odam ga aylana boshladi. Lekin turli joy larda
evolutsiya s u r’atlari turlicha b o ‘lib, m utatsiya ilgari tish yoki m uskullar
yordam ida
bajariladigan
o g ‘ir
ishlar
uchun
qurollarning
keng
qoMlanilishi, b a ’zi populatsiyalarning m igratsiya va izolatsiyasi kabi
om illarga b o g ‘liq edi. Hatto odam lar gavdasining turli qism larining
evolutsiyasi notekis bordi. Bu, misol uchun, zam onaviy va ibtidoiy
xususiyatlar xos boMgan bosh chanoqlarining paydo boMishiga olib
keldi.
Paleoantropologlar, s o ‘nggi m uzlik davri odam qoldiqlarining har
xilligiga qaram asdan, ulam i bir tur-H O M O sapiensning ibtidoiy
shakllari deb hisoblashadi.
H O M O sapiensning ibtidoiy shakllari, jum ladan, b a’zi «proto-
neandertal» deb ataladigan shakllaridan m isollar keltiram iz:
S vanskom balik odam ; ayol bosh chanogM, qalin devorli, katta
m iya hajm i 1300 sm 3. Yoshi 250 m ing yil boMishi mum kin. Joyi
A ngliya, London yaqinidagi Svanskom b.
Shtengeym lik odam ; pastak bosh chanogM, k o ‘z usti b o ‘rtm alari
bilan va m iya hajmi 1100 sm 3. D oirasim on g ‘ordan to ‘g ‘rilangan yuz
qism i
va
m ayda tishlar.
Yoshi
300
m ing yil atrofida.
Joyi
G erm aniyaning Shtutgart shahri yonidagi Shtengeym .
B rokenxillik odam («R odeziya odam i» yoki «K abvedagi bosh
chanogM») bosh chanogM, yassi peshona, kuchli k o ‘z usti halqalari,
burchaksim on yelka, lekin zam onaviy tipdagi daxanli, m iya hajm i 1300
sm 3. Y oshi 200 m ing yil atrofida. Joyi Zam biyadagi Kabve.
S aldaniya buxtasidagi bosh chanogM; B roken xilidagi odam ning
bosh chanogMga o ‘xshash. Yoshi 200 m ing yilga teng. Joyi Janubiy
Afrikadagi Saldaniya buxtasi yaqinidagi X oupfild.
Solo daryosidagi odam ; qalin devorli bosh chanogM qopqogM,
silliq peshona, pachoq peshona suyagi va orqa qism i taroqsim on
rivojlangan m iya yuzasi hajm i 1035-1255 sm 3. Y anada qadim iyroq
boMgan Pekin sinantropi bosh chanogMga o ‘xshash. Yoshi 100 m ing yil
boMishi m um kin. Joyi Y ava orolidagi Solo daryosi q irg ‘ogMdagi
N gandrong.
C hjotsiyaodagi odam ; X itoydan topilgan ogMr bosh chanoqlari
guruhidan biri. H O M O erectus bosh chanogMga o ‘xshash. G uruh bosh
chanoqlarining barchasini yoshi 2 5 0 -1 0 0 m ing yilga teng. Joyi
X itoydagi Shansi provinsiyasidagi Datun.
48
2.
T a f a k k u r va n u tq n in g p ay d o boMishi. Ilk davrda odam ning
so ‘z boyligi ju d a qashshoq edi. S o‘z zaxirasi o ‘ttiz yoki qirq
tovushlardan tashkil topgan. Ular so ‘z em as, aynan tovushlar edi. Ular
doim iy aham iyatga ega boMmay, unga q o ‘shim cha yoki boshqa tovush
q o ‘shib boMmagan. Ilk odam faqat o ‘z tovush-so‘zini uzoqlik va
balandlikda
tezlashtirish
yoki
sekinlashtirishi
bilan
ohangini
o ‘zgartirgan. Q andaydir tovushning aham iyati uni tez yoki asta-sekin
chiqarilishi bilan o'zgargan.
Odam faqat atrofdagi aniq narsalar to ‘g‘risida
o ‘ylab, aniq
buyum lar to ‘g ‘risida tovush chiqargan. Im o-ishora usuli ilk odam ning
boshqa odam bilan aloqasining asosiy vositasi edi. Q andaydir oddiy,
m avhum m ushohada ilk odam ning tafakkurida um um an yot edi.
Q achondir kim nidir
m iyasiga bir o ‘y kelib qolsa, u o ‘z fikrini
boshqalarga uzatishi ju d a qiyin edi. Buning uchun tovushlar y o ‘q edi.
Ibtidoiy odam kinetik nutq-im o-ishoralar tiliga ega edi. U ovozli
tilga aylana bordi. Tilning ovozli rivojlanishi uchun m a’lum oraliq vaqt
o ‘tdi. O dam lar orasida tugMlib borayotgan ijtimoiy m unosabatlarni
ta ’minlash uchun im o-ishora m azm unga ega boMdi. U qandaydir xabarni
olib keldi. X abar va im o-ishora abadiylashdi. X abar im o-ishoraga
bogMandi.
Im o-ishoralar
bilan
unga
bogMangan
m a’lum
bir
m azm uniarning mosligi nutq taraqqiyotida tovushgacha boMgan bosqich
edi. Im o-ishora kom m u-nikatsiyasi tizimi o ‘zaro tushunish uchun
rivojlandi. Til leksikasi asta-sekin o ‘sdi va uni am alda odam lar orasidagi
m unosabatlarda ishtiroki kuchaydi. Bu uning boyishiga olib keldi.
Q achon nutq paydo boMgani to ‘g ‘risida aniq m a’lum otlar y o ‘q.
Ibtidoiy jam o a davrida til rivojlanib borgan. Turli urug‘-qabilalar
k o ‘p tillar v a ularning shevalarida gaplashganlar. Bir-biridan uzoqda
yashagan va aloqada boMmagan urug‘-qabilalarning tillari bir-biridan
farq qilgan. Lekin yaqinda joylashgan qo ‘shni tillar o ‘zaro tushunarli
boMgan. Y aqin q o'sh n ilar bir-birlari bilan m ahsulot ayirboshlash, nikoh
aloqalari va boshqa m unosabatlarni am alga oshirganlar. Til aloqa
vositasi boMib, ular bir-biriga tushunarli boMib, o ‘zaro boyigan.
T ilning um um iyligi etnik birliklar bilan, boshqacha aytganda. bir
m adaniyat (til ham q o ‘shiladi)ga ega boMgan odam lar birligi boMgan
etnik birliklar o ‘zligini anglash o ‘zligi nom ida aks etadi. O datda, turli
darajadagi va asosiy darajadagi etnik birliklar m avjud boMadi. Ular
etnoslar deb ataladi.
B a’zi etnologlar, etnoslarning ikki k o ‘rinishini belgilaydilar: faqat
m adaniy til birligiga ega boMgan (etnikoslar) va ijtim oiy-potestar (lotin
49
tilida potestus-hokim iyat, etnologiyada davlatgacha b o 'lg an jam iyatda
hokim iyatni tashkiEIashtirish) tashkilot bilan bogMangan birlik (etno-
ijtim oiy organizm lar). Ibtidoiy jam oaning ilk davrida eng qadim gi
etnoslar - q abilalar m avjud edi. Lekin ular hali etno —ijtim oiy organizm
bo ‘lmay, etnikos edilar.
3.
O ila n in g v u ju d g a kelishi. Insoniyat tarixining ilk b o sq ich i-
jam o a arafasi odam lar guruhida biologik va ijtim oiy asoslar o ‘rtasidagi
kurasii jin siy m unosabatlarda k o ‘rinadi. B unda hayvoniy instinktlar
alohida kuch bilan k o ‘rinadi va oqibatda u rivojlanayotgan jam iy at bilan
kuchli tazyiqqa uchrab, o ‘zgarishi m um kin edi. Eng avvalo, savol
tu g ‘iladi. O dam ajdodining ilk biologik q o ‘shilishi qanday edi? B unga
o ‘xshash holatlarni fan uchun muhim b o ‘lgan predm etlarning o ‘zaro
m unosabatlarida
k o ‘rish
m um kin.
Fan
keyingi
o ‘n
yilliklarda
m aym unlarning bu holatini o ‘rga-nishda katta yutuqlarga erishdi.
Hozirgi m aym unlarning bir xillari-shim panze va gorilla ju ft oila boMib
yashaydilar. B oshqalari esa yirik, kuchli erkak m aym un boshchiligida,
o ‘ndan ortiq m aym unlar haram oila b o ‘lib yashaydilar. Haram oilada
yoM boshchidan tashqari, boshqa yosh erkaklar ham
m avjud b o ‘lib,
yoMboshchi bilan raqobatga bardosh bera olm asligi sababli, jin siy
k o ‘payishda ishtirok etm aydilar. Bir necha oilalar podaga birlashadilar,
lekin u rg ‘ochi m aym unlar uchun doim o jan jal b o ‘lib turadi.
Odam ajdodlarida ham shunga o ‘xshash tartiblar boMgan. H ar
holda haram o ila yoki boshqa zoologik oila podaga teskari edi. Shu
sababli, etnologlarning fikricha, jam o a arafasidagi odam lar guruhi unda
zoologik oilalarning singib ketishi va b alog‘atga yetgan erkaklarning
o ‘zaro yon berish k o ‘nikm asi m avjudligi tufayli shakllandi. Bunday
guruhda
bosh-qarilm aydigan,
taitibsiz
jinsiy
m unosabatlarning
o ‘rnatilishi - p ro - m u s k ite t o ‘rnatiladi. O lim lar m antiqiy m ushohada
orqali em as, balki aynan hozirgi zam onda yashayotgan ibtidoiy u ru g ‘-
qabilalarda p ro - m u s k ite t, orgiastik
bayram larning m avjudligida
jinslarning ilk davrdagi
jinsiy erkinliklarining qoldiqlarini ko ‘rish
asosida shunday xulosaga keldilar.
O dam lar jam o asin in g xavfsizligini ta ’m inlash ehtiyoji, o ‘zining
kelajagini yaratishg a intilishi jinsiy aloqalarni tartibga solishga m ajbur
qildi. O ilaning evolutsiyasi davom etdi. V aqt o ‘tishi bilan jin siy aloqalar
tartibga solindi. U ru g ‘ jam oasi yuqori paleolitda m atriarxat shaklida
vujudga keldi. U ru g ‘ ichida jinsiy aloqa - nikoh (egzogam iya) taqiqlandi
va uru g ‘dan tashqari uylanish tavsiya qilindi. Egzogam iya atam asini
fanga X IX asrning 60-yillarida M ak Lennan kiritdi. M ak Lennanning
50
fikricha, egzogam iyaning asoslari jan g o v ar yovvoyilarning urushga
yaroqsiz boMgan qizlarni oMdirib yuborishlari va shu sababli, o ‘zlariga
chetdan xotin izlashga majbur boMganlariga borib taqaladi.
Darvin bug‘u haydaydigan itlam ing erkaklari begona urg‘ochi
itlarni o ‘z podalaridagi urg‘ochi itlardan afzal ko‘rishlariga e ’tibor
qaratdi. Egzogam iyaning kelib chiqishini bir-biri bilan kundalik
m uloqot qiladigan qarindoshlar o'rtasidagi jinsiy aloqaga o ‘zaro
jirkanish yuzaga kelganida deb tushuntiradi.
L.M organ egzogam iyaning taqiqlarini paydo boMishi sababini,
yaqin
qarindoshlar orasida jinsiy
aloqalarning biologik zararli
oqibatlarni oldini olishdir deb tushuntiradi.
Q ator olim lar (Y u.I.Sem yonov), egzogam iyaning paydo boMishini
ibtidoiy jam oalar ichida x o ‘jalik hayotini tartibga solish zaruriyati bilan
bogMaydi. Qaysiki, tartibga solinm agan jinsiy aloqalar uzluksiz rashk
asosida uzluksiz to ‘qnashuvlarga olib kelib,
jam oaning x o ‘jalik va
ijtimoiy jip sligining yem irishiga olib keladi. Bunday salbiy holatlarga
qarshi jam oa o ‘z ichida jinsiy aloqalarni cheklab, um um an taqiqlashga
erishadi.
Jinsiy hayotni jam oa doirasidan chiqarib, uni m ustahkam lash,
boshqa jam o alar bilan o ‘zaro m unosabatlarni barqaror qilish uchun ikki
egzogam guruhni bir muntazani o ‘zaro nikohga birlashtirish asta-sekin
endogam qabilaning paydo boMishiga olib keldi. Aholining o ‘sishi bilan
endogam guruhlar yana yangi guruhlarga boMinib ketdi.
Egzogam
guruhlam ing hayotga qobilligi, o ‘zini saqlab qolishi yuqori darajada
boMib, ular o ‘z qo ‘shnilarini siqib chiqardilar. Egzogam iya anglangan
ra g ‘batlantirish, qon-qarindoshlar o'rtasidagi nikohlarga tabu (taqiq)
keng tarqaldi va uzoq davom etdi.
Ilk jam o ag a qaraganda, shakllangan jam oa haqiqiy insoniyat
jam iyati
edi.
Unda
ibtidoiy jam oatchilik, yaqin ham korlik va
jam oatchilarning
ahilligi
o ‘zining
yuqori
ch o ‘qqisiga
chiqdi.
Qarindoshlik iqtisodiv m unosabatlar - qarindoshlik m unosabatlar kabi
anglandi. N atijada, qarindoshlik aloqalari ijtimoiy aham iyat kasb etdi.
Bu hoi o ‘tm ish ja m o a atafasi guruhi o ‘rniga kelgan ishlab chiqarish
jam oasini asosiy qonunlashtirgan belgisi edi. Bu jarayon taxm inan er.
avv. 40 m ing yilliklarda boshlangan.
U ru g‘ tashkiloti paydo boMishi bilan ibtidoiy jam iyatdagi dual
egzogam iyaga mos, jin slar o ‘rtasidagi
m unosabatlarni tartibga
soladigan alohida m uassasa-nikoh paydo boMdi. Shu bilan bir vaqtning
o ‘zida, boshqa fikrlarga ko‘ra, kechroq er-xotin, ota-onalarning bolalar
51
bilan m unosabatini tartibga soladigan oila m uassasasi vujudga keladi.
N ikohning boshlang‘ich shakli to ‘g ‘risidagi m asala hali yechilm agan.
Etnologiya v a qism an arxeologiyaning m a’lumotlari b o ‘yicha tarixiy
rekonstruksiya uning ikki asosiy tushunchasini
beradi. B irinchisi:
boshlang‘ich k o ‘rinish guruhiy nikoh b o ‘lib, keyinchalik, yakka nikoh
va yakka oilaning turli shakllari bilan alm ashadi. Ikkinchisi: boshidan
yakka nikoh va yakka oila m avjud boMib, ular o ‘z rivojlanish jarayonida
turli shakllarni oldilar.
Birinchi
tushunchani
ilk
bor
etn o g raf olim
E.G .M organ
shakllantirdi. U bir-birini tizim li alm ashtiradigan oilalam ing besh
shaklini k o ‘rsatdi: qon-qarindosh oila (bir avlodning barcha odam lari
o ‘rtasidagi
nikoh birligi), punalual (shunday birlik, lekin undan
siblinglar (qarindosh aka-singillar) chiqarib tashlanadi), jufit (m ustahkam
boMmagan va iqtisodiy asosdan m ahrum er-xotinlar birligi), oraliq
patriarxal (er hokim iyati bilan ifodalangan oila) va m onogam (yakka er-
xotin nikohi birligi). Ikki birinchi shakllar guruhiy nikohga asoslangan,
qolganlari yakka nikohga asoslangan. Lekin tezda qon-qarindosh va
punalual oilaning m avjudligiga qarshi guvohliklar olindi. B ir qism
olim lar, ular qarindoshlikning eng ibtidoiy tizim ining tahliliga va
saqlanib qolgan
qator oila-nikoh tartiblariga
asoslanib,
bu
konsepsiyani y o ‘qlaydilar. Q arindoshlik tizim ining ikki tipi m avjud:
klassifikatsiyalangan yoki klassifikatorli
va tasvirlanadigan. H ar
ikkalasi ham s o f holda ifodalanm aydi. Sinfiy jam iyatlarga xos boMgan
tasviriy tizim larda alohida qarindoshlar uchun - «ota», «опа», « o ‘gMl»,
«qiz» atam alari m avjud. B unga teskari, aksincha ibtidoiy jam iy atlar
uchun xos boMgan klassifikatsiya tizim larida, o ‘sha bir xil atam alar
bilan
maMum bir yosh va nikoh klassifikatsiyadagi yoki toifasidagi
barcha
erkak va ayollar belgilanadi. G uruhiy qarindoshlik guruhiy
nikohning tarixiy ustuvorligi konsepsiyasi tarafdorlari bu holatni o ‘z
qarashlarining eng m uhim dalili deb qaraydilar.
G uruhiy nikohning ikkinchi dalili sifatida, ilk ibtidoiy ja m o a
sharoitida etnologiya
belgilangan nikoh birligining b a’zi belgilarida
k o ‘riladi. Jum ladan, bu A vstraliya aborigenlarida nikoh sinflari deb
ataladigan tizim ida aniqlangan. G ‘arbiy V iktoriya avstraliyaliklarida
qabila
ikkiga: Oq va Q ora kakaduga boMingan. Bu har bir yarim
yillikdagi
erkak tugMlganidan boshlab boshqa yarim yillikdagi
ayollarning eri deb hisoblanadi. A yollar ham shunday deb hisoblaganlar.
B oshqa avstraliyaliklarda ham shunga o ‘xshash va yanada m urakkabroq
to ‘rt yoki sakkiz nikoh sinflari m avjud. N ikoh sinflari tizim i, tegishli
52
sin f erkak-ayollari am aldagi
guruhiy nikohda b o ‘ladi degani emas.
C hunki ular o ‘zlariga tegishli sinfdagi erkak yoki ayolni m a’lum bir
vaziyatlarda (m isol uchun, ayrim bayram larda yoki uydan uzoqda
borganda) o ‘zlarining potensial xotinlari yoki erlari deb hisoblab, o ‘zaro
ular bilan jinsiy aloqaga kirishlari mumkin. A vstraliya aborigenlarida
nikoh um um iyligining boshqa belgilari ham mavjud. Jum ladan, erkaklar
yoki
ayollarga bir necha
«qo‘shim cha» xotin yoki
er huquqini
beradigan «pirauru» yoki «piraungaru» odati mavjud. Bu nafaqat
nikohdan tashqari
aloqalar, qaysiki,
ular keng q o ‘llaniladi. A ynan
shunday nikohlarki, tegishli marosim bilan rasmiylashtiriladi. Bunga
o ‘xshash nikohlar
shunday rivojlanish bosqichida boMgan boshqa
qabilalarda, m isol uchun, sem anglarda m a’lum. Ular etn ograf N.N.
M ikluxo-M aklay tom onidan tasvirlangan: «Q iz bir erkak bilan
bir
necha kun yashab, ko'ngilli ravishda erining roziligi bilan boshqasiga
o ‘tadi. U bilan qisqa yoki davom iy turadi. Shunday tarzda, u guruhning
barcha erkaklari bilan jinsiy aloqada boMadi. Shundan so 'n g u yana
birinchi eriga
qaytadi, lekin u bilan doim iy birga qolm aydi.
V aqtinchalik yangi nikohlarga kiradi, ular tasod if va xohishga bogMiq
boMadi. Erkak ham o ‘z xotinlari bilan
xuddi shunday m unosabatda
boMadi.
O lim larning ko‘pchiligi, guruhiy nikohning birlam chiligini inkor
qiladilar. Hatto eng quyi baliqchilar, ovchilar va term achilarda ham ju ft
nikoh va oila m avjud boMganini dalil k o ‘rsatadilar. Bu bosqichdagi
arxeologik topilm alar uncha katta boMmagan bir o ‘choqli uylarni keng
tasvirlaydi. B ir o ‘choqli va katta jam o a uylari azaldan boMganligini
bilvosita
isbotini ko ‘rish mumkin. O lim larning fikricha, ilk nikoh
davrida er-xotinlar
birgalikda turm aganlar, o ‘z guruhlarida yashab
qolganlar, qayerdadir epizodik, masalan, o ‘rm onda uchrashganlar.
4.
M u zlash . Shimoliy hududlarning iqlimi bundan 200 000 ming
yildan toki 40 m ing yil ilgarigacha m uzlanish bilan belgilanib, iliq
oraliqlar vaqti-vaqti bilan alm ashinib turadi. N eandertallar va ularning
bevosita o ‘tm ishdoshlari aynan shu davrga to ‘g ‘ri keladi. A n ’ana
b o ‘yicha geologlar, pleystosen davrining bu qism ini m uzlashning ikki
bosqichiga (ularni Y evropada k o ‘pincha riss va vyurm deb ataydilar)
m uzlashlar oraliqlari bilan boMadilar. Tadqiqotlar natijalari am alda
m uzliklar va ular o ‘rtasidagi oraliqlar ko‘p sonli boMganligini ko ‘rsatadi.
U lar bilan bogMiq iqlimning o ‘zgarishi dengiz sathiga ta ’sir k o ‘rsatdi.
Shim oliy A m erikada kuchli m uzlash davrida m am ontlar janu bg a
chekindilar. Y evropada esa ularning b a’zi turlari shim oldan siljib
53
kelayotgan m uzliklar va alp m uzliklari o ‘rtasida tuzoqqa tushib qoldilar.
G ‘arbiy va M arkaziy Y evropadagi m o‘tadil iqlim ning o ‘rm on polosalari
ch o ‘l yoki tun draga o ‘z o ‘rnini b o ‘shatib berdi. Bu yerda faqat sovuqqa
m oslashgan hayvonlar qoldi. B unday yangi turga ju n bilan qoplangan
m am ont, ju n li karkidon va m uskus buqasi (q o ‘y ho ‘kiz) m ansub boMgan
hayvonlar kelib o ‘rnashdilar.
M uzlik qatlam lari qisqargan yoki
chekingan paytda. bu turlar ch o ‘1 va o ‘rm onlarning chekinishi
jaray o n id a shim olga ko ‘chdilar. Janubdan shim olga gippopotam , to ‘g ‘ri
xartum li fillar, ulkan los, sher va leopardlar yashagan o ‘rm onlar ham
siljidi. M uzlash qayta boshlanganda m igratsiya teskari tom onga
y o ‘naldi. Bu yerd a biz sovuqqa m oslashgan 4 sutem izuvchini m isol
keltiram iz:
M a m m u th u s p rim ig e n iu s-ju n li m am ont; uzun q o ra ju n , qalin ju n
osti kichik quloqlari va yuqoriga qayrilgan katta shoxlari bilan. B o ‘yi
2,9 m. V aqti o ‘rta va so ‘nggi pleystosen. Joyi Y evroosiyo va Shim oliy
Afrika.
K o k lo d o n ta a n tig u ita tis -ju n li karkidon; paxm oq ju n va ikki
shoxga ega b o ‘lib, oldingi shoxi uzunroq edi. B o ‘yi 2 m. Vaqti o ‘rta va
so ‘nggi pleystosen. Joyi Y evroosiyo v a Shim oliy A frika
V rsu s s p e I a e u s -g ‘or a y ig ‘i; kuchli jagMari bilan, barcha narsani
iste’mol qiladigan, yirik va karlik k o ‘rinishidagi turlari m avjud edi.
Burni uchidan dum igacha uzunligi 2,7 m etrgacha. V aqti s o ‘nggi
pleystosenning o ‘rtalari. Joyi Y evroosiyo.
O v ib o s m o s h a tu s-m u s k u s buqasi (q o ‘y -h o ‘kiz); uning boshi
katta, shoxi va o g ‘ir ju n osti qoplam asi ham da uzun yergacha osilgan
qora ju n lari bilan. B o ‘yi 1,5 m. Vaqti o ‘rta pleystosendan hozirgacha.
Joyi Shim oliy Y evroosiyo v a Shim oliy A m erika.
H O M O sapiens neanderthalensis o ‘z nom ini G erm aniyadagi
D yusseldorf yaqinidagi N eandertal vodiysidan topilgan qazilm adan oldi.
Y evropadagi klassik neandertal deb atalgan odam katta uzunchoq
boshga ega. U ning m iyasi biznikidan kattaroq. Bosh chanogM suyagi
biznikidan qalinroq, H O M O erectusnikiga qaraganda yupqaroq. Tik
yuradigan odam ga neandertal o ‘zining k o ‘z usti kuchli qabarigM v a qiya
peshonasining valik qabarigM bilan o ‘xshash edi. N eandertalda aniq
ifodalangan, g ‘urraga o ‘xshash katta asosli yelka qabarigM m avjud
boMib, qaysiki, unga b o ‘yin m uskullari iyak osti bilan birlashtirilgan.
Keng y u z qism i oldinga kuchli turtib chiqqan va biqinlarga tom on
qayrilgan, bu daxan suyaklariga egilgan shakl bergan. K atta burun
yalpoq yoki turtib chiqqan boMishi m um kin. Iyaksiz kuchli ja g ‘ning
54
kurak tishlari biznikiga qaraganda yirikroq. Ildiz tishlari esa ogMz
bo ‘shlig‘ini toMdirgan. Klassik neandertallar past b o ‘yli, favqulodda
muskulli va baquvvat, katta oyoq
va q o ‘l bo ‘g ‘inlariga ega edilar.
G avda m utanosibligi bilan ular eskim oslarga o ‘xshash. Eskitnoslarning
toMadan kelgan jussasi sovuq iqlim sharoitida gavdani issiq saqlashga
yordam beradi.
N eandertalning kenja turi-H O M O sapiensning ibtidoiy shaklidan,
bundan 200 m ing yil oldin kelib chiqqan boMishi mumkin. N eandertal-
larning jism oniy dalillari va ilg‘or texnik usullari, o ‘rta paleolit
odam larining ba’zilarini sovuq iqlim sharoitida, qish qiyinchiliklarini
yengishga qodir boMgan odam larga aylantirgan boMishi mumkin.
B undan tashqari, neandertallarning m arosim lari, yurish-turishlari
ularning inson hissiyoti va o ‘zligini anglash n in g yuqori taraqqiyot
darajasiga erishganlaridan guvohlik b eradi.
Shunga qaram asdan,
ko ‘rinishidan bu guruh bundan 30 ming yil oldin oMib ketdi. B a’zi
tadqiqotchilarning aytishicha, neandertallar qayerdad ir, boshqa jo yd a
shakllangan odam ning toMa yangi zam o n av iy tipi tom onidan y o ‘q
qilingan. B oshqa farazlarga ko‘ra, n ea n d ertallar bizlam ing kenja
avlodlarim iz bilan chatishdilar yoki o ‘zlari riv o jlan ib , yangi bosqichga
chiqib, yangi tipga aylandilar. Agar bu f ik r to ‘g ‘ri boMsa, ularning
genlari hozir yashaydigan odam larda s a q la n ib qolganiga hech qanday
shubha y o ‘q.
5.
Y e v ro p a n e a n d e rta lla ri. XX a s rn in g 80-yillarida olimlar,
Y evropada taxm inan 200 neandertal yoki «protoneandertallarning»
qoldiqlarini topdilar. Q oldiqlarning ko ‘p q is m i g‘orlardan topildi.
B ularga har qanday qit’adan topilgan q a d im g i odam larning eng yirik
qazilm a qoldiqlari kiradi. Ularning b a’z i birlaridan ko‘rinadiki,
birgalikda bir guruhda yashagan turlari b ir-b irid a n bosh chanogM va
jagM arining tuzilishi bilan ancha ajralib tu ra d i- Topilgan qazilm alarning
yarm idan k o ‘pi Fransiyaga tegishli. Bu 30 d a n ortiq m anzilgohda 116
odam ning
qoldiq
parchalaridir.
F ran siy 'a
hududidan
topilgan
qoldiqlarning ko‘pchiligi ikki m anzilgoh-O rt 'va Lakinga to ‘g ‘ri keladi.
N eandertallarga xos boMgan belgilar K ra p in a d a g i (Yugoslaviya)
m anzilgohdan 20 ga yaqin qazilm alar, Ita liy a d a n 11 ta, Belgiyadan 10
ta, G erm aniyadan 8 ta, boshqalari Buyuk B rita n iy a , Ispaniya, Gibraltar,
C hexoslavakiya va Qrimdan topilgan o d am lar qoldiqlariga xos.
Topilm alarning yoshi 250 ming yildan 3 0 m ing yilgacha tebranadi.
Lekin eng «yetuk» neandertallar so ‘nggi m u r:la sh (vyurm) ning birinchi
55
yarm i, bundan 70-30 m ing yil ilgarigi vaqtga to ‘g ‘ri keladi. Biz misol
keltirayotgan topilm alar turli davrlar va hududlarga tegishli.
E r e n s d o r f bosh chanogM. Bu qoldiqlarga neandertal turidagi bosh
chanogM, baland peshona va iyaksiz j a g ‘, lekin m ayda tishlar bilan.
Yoshi 200 m ing yil atrofida boMishi m um kin. Joyi G erm aniya, Uells,
R ila yaqinidagi Pontnevidd g ‘ori.
P o n tn e v id d .
1980-yillarda topilgan tish va j a g ‘ parchalari
neandertallarga tegishli xususiyatga ega. Yoshi 250 m ing yil atrofida.
Joyi Shim oliy U ells, Rila yaqinidagi Pontnevidd g ‘ori.
F o n te sh e v a d . Bu m anzilgohdan k o ‘z usti b o ‘rtm asi va b o ‘rtm asiz
bosh chanogM parchalari topilgan. Y oshi 150 m ing yil atrofida. Joyi
G ‘arbiy Fransiyadagi Fonteshevad.
L a-S h a p el-o -se n . Bu m anzilgoh artrit bilan kasallangan chol-
klassik neandertalning skeleti bilan m a’lum. Y oshi 150 m ing yil boMishi
m um kin. Joyi M arkaziy Fransiyaning janu biy qism i, La-Shapel-o-sen.
G ib r a lta r . Bu yerdan ja g ‘ suyagi am alda neandertal vodiysidan
oldin topilgan. Y oshi 50 m ing yil.
C h irc h e o . Bu yerdan odam ning m ajaqlangan bosh suyagi topilgan.
Y oshi 45 m ing yil atrofida. Joyi Italiya, Rim yaqinidagi M onte-
C hircheo.
N a n d e r.
A dabiyotda tasvirlangan
birinchi
neandertallarning
skeletlari. N an der daryosi q irg ‘ogMdagi g ‘ordan topilgan. Yoshi 50 m ing
yil atrofida. Joyi G erm aniya, D yusseldorf yaqinidagi «N eander vodiysi».
K ra p in a . Bu yerda keng, qisqargan bosh chanogM, kuchli k o ‘z usti
b o ‘rtm alari topilgan, Bu odam lar kanniballar bazm i qurboni boMishlari
m um kin. Y oshi 100 m ing yil atrofida. Joyi Shim oliy Y ugoslaviya,
Krapina.
6.
O siy o v a A frik a d a g i n e a n d e rta lla r . N eandertallar Janubiy-
G ‘arbiy O siyo, A frikada ham yashadilar, lekin ularning ba’zilarida
klassik Y evropa shakllariga xos boMgan q o ‘pol belgilar y o ‘q edi.
Y evropa neandertallarida bunday belgilar m uzlik davrining kuchli
sovuqlariga m oslashuvi natijasida paydo boMgan boMishi mum kin. B a’zi
bir A frika v a O siyo neandertallari to ‘g ‘ri va ingichka oyoqlarga, kuchli
boMmagan k o ‘z usti b o ‘rtm alari va qisqargan, salm oqli boMmagan bosh
chanogMga eg a edi. K o ‘z usti b o ‘rtm alari va oldinga chiqqan yuz qism i
bilan ayrim bosh chanoqlari baland peshona v a doirasim on m iya
qopqogMga
ega
edi.
Janubiy-G ‘arbiy
O siyoning
neandertallari
zam onaviy qiyofaga ega boMgan odam lar bilan birga yashadilar.
56
Q uyida tasvirlangan bosh chanoqlarini to ‘la zam onaviy deb
turkum lash mumkin:
J a b a l- I r x u d - Uzunroq va baland boMmagan bosh chanogM, yirik
k o ‘z usti qabarigMi, lekin zam onaviy qiyofadagi yuz tuzilishi va uncha
katta boMmagan yelka tarogM bilan. Yoshi 7 m ing yil atrofida. Joyi Isroil,
Jabal - Irxud.
T a b u n - bosh chanogM baland boMmagan qiya peshona bilan, k o ‘z
usti qabarigM va kattalashgan qoziq tishlari bilan. Shunga qaram asdan,
yuz qism i va yelkasi zamonaviy qiyofada. Quyi jagMda iyak chiqishi
mavjud. B o ‘gMnlarning egilgan suyaklari Y evropa neandertallari
suyagini eslatadi. Yoshi m ing yil. Joyi Isroil, Karm el togM, Tabun g ‘ori.
Sxul - V - m iya bo ‘shligMning katta hajmi, k o ‘z usti qabarigM, an-
chagina baland peshona, yuz qismi va zam onaviy tipdagi yelka mos.
Y oshi 40 m ing yil. Joyi Isroildagi Karm el g ‘oridagi qabr, Sxul
boshpanasi.
A m u d - 1 - neandertal tipdagi hajm i 1740 sm 3 bosh chanogM
(hozir maMum boMgan bosh m iyalarning eng yiriklaridan biri
hisoblanadi) v a b o ‘gMnlarning uzunlashgan suyaklari. Y oshi 45 m ing yil
boMishi m um kin. Joyi Isroil, Tiveriad koMi yonidagi Am ud g ‘ori.
K afzex - oldingiga o ‘xshash bosh chanogM. Yoshi 45 m ing yil
boMishi m um kin. Joyi Isroil, K afzex g ‘ori.
S h a n id a r - klassik neandertal katta bosh m iya bilan, lekin k o ‘z
usti qabariqlari Y evropa neandertallari kabi birlashm agan. Yoshi 70-45
m ing yil atrofida boMishi mum kin. Joyi Shim oliy Iroq, Shanidar g ‘ori.
T e sh ik to sh - rivojlanm agan k o ‘z usti qabariqlari va boshqa klassik
belgilari bilan bolaning bosh chanogM, bosh chanogMning yuz qismi va
b o ‘gMnlari zam onaviy tipda. Yoshi 45 m ing yil atrofida boMishi
mum kin. Joyi 0 ‘zbekiston, Teshiktosh g ‘ori.
1938-yilda N .O kladnikov boshchiligidagi ekspeditsiya H isor to g ‘
yonbag‘ridagi dengiz sathidan 1500 m etr balandlikdagi g ‘orda yoshi 9-
10 da boMgan neandertal bolaning skeletini topdi. G ‘or ichidagi
qatlam lardan m ustye m adaniyatiga tegishli o ‘rta paleolit m ehnat
qurollari, to g 1 echkisi va boshqa hayvonlarning k o ‘p m iqdordagi
suyaklari topildi. K o ‘rinishidan g ‘orda yashagan neandertallar, asosan
to g ‘ echkilarini ov qilish bilan tirikchilik qilganlar. Skelet atrofida bu
hayvonlarning suyaklari ju ft holda turgan. U lar ataylab q o ‘yilgan. Agar
haqiqatan shunday boMsa, neander-tallar oMganlarni an ’ana b o ‘yicha
dafn qilganlar. Bu neandertallarda u dunyo to ‘g ‘risida qanadaydir
e ’tiqod va tasavvurlar mavjud boMganligini bildiradi.
57
Skelet bir necha antropologlar tom onidan tadqiq qilingan. Tekshi-
rishlarga k o ‘ra, u «klassik neandertallardan» farq qilgan. Zam onaviy
tipdagi odam larga tom on y o ‘nalgan evolutsiya harakatini aks ettiradi.
Y aqinda T eshiktosh g ‘oridagi bolaning suyaklaridan olingan
DNK natijalariga k o ‘ra, u H O M O sapiens turi vakiliga yaqin em as
degan
tushuncha
paydo
bo ‘ldi.
M .M .G erasim ov
Teshiktosh
neandertalining
qiyofasini
toMiq
tikladi.
U ning
tekshirishlariga
qaraganda, bosh suyagi shu yoshdagi zam onaviy bolaning bosh
suyagidan kuchli, ancha katta. Q osh usti hozirgi zam onaviy odam dan
k o ‘ra, uning rivojlanish darajasidan yuqori turadi. Peshona yassi, bosh
katta, gavda uncha katta em as. Y oshi 9-10 atrofida. 0 ‘z yoshidan katta
k o ‘rinadi. K uchli yelkalari, q o ‘llari, oyoqlari qisqa va y o ‘g ‘on.
7.
N e a n d e rta lla rn in g
q u ro lla ri.
Fransiyadagi
Le-m ustye
g ‘oridagi topilm alarga k o ‘ra, neandertallarning qurollari m ustyelik deb
ataladi. U lar chopper va chopqilarning ilk m adaniyatiga qaraganda, bir
qadam oldinga tashlash edi.
Asosiy yangiliklarga, yadrodan (nukleus)
Do'stlaringiz bilan baham: |