Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Birinchi bo'lim. TOSH ASRI
I. Bob. Paleolit
Ilk paleolit. Insoniyat yashab turgan yer shari taxminan besh milliard yil avval paydo bo'lgan. Еr shakllangandan keyingi davri geologik jihatdan ma'lum davrlarga bosqichlarga bo'linadi. Shundan oxirgi bosqichi sanaladigan Kaynozoy (taxminan 70 mln. yil avval boshlangan) erasi sut emizuvchilar hukmronlik qilgan. Kaynazoy erasi o'z navbatida paleogen va neogen davrlariga bo'linib, uning Oxirgisi uchlamchi va to'rtlamchi yoki antropogen (antropos-odam, genezis-tugilish, vujudga kelish) bosqichlariga bo'linadi. Aynan mana shu davrdan boshlab insoniyatning dastlabki ajdodlari shakllana boshlaydi.

Ma'lumki, yer yuzi o'z tarixi davomida ma'lum muddat sovib, shimoliy mintaqalar muzlik bilan qoplanib, ma'lum muddat isib turgan. Bunday holat antropogen davrida ham sodir bo'ladi. Bu davrda bir necha pleystosen muzliklari (glyasial-gyuns, mindel, riss va vyurm) va ular oraligida issiq davrlari (interglyasial-gyuns-mindel, mindel-riss, va riss-vyurm) bilan almashadi. Muzlikning boshlanishi ayrim iqlimshunos olimlarning ilmiy taxminlariga ko'ra qor yogish yoginning ortishi sabab bo'lgan. Dastlabki muzlikning markazi Еvropa, Amerika qit'alarining shimoliy hududlari, xususan, Kanada, Buyuk Britaniya, Skandinaviya va Rossiyaning shimoliy hududlaridan o'tgan chegarasi yer yuzining 30% qismini egallab, hozirgi muzliklarga nisbatan 3 baravar katta bo'lgan. Yirik tog tizmalari ham muzlik bilan qoplangan. Muzliklar oraligi davrida ob-havo issiq va namchil hisoblangan. Muzlik oldi hududlarida ob-havo keskin sovuq bo'lgan tundrani tashkil etgan. Janubiy hududlarda ob-havo iliq va yogingarchilik miqdori ancha yuqori bo'lgan.

Hozirgi zamon turli fan sohasi olimlari orasida antropogen davrining boshlangich sanasi borasida turli qarashlar mavjud. Ayrim tabiatshunos olimlar orasida uning boshlangan davrini garbiy Еvropadagi villafrank fauna yotqiziqlari bilan qiyoslab, 3,5/3 mln. yil avval boshlanganligini ta'kidlashsa, boshqa bir paleontropologiya va arxeologiya sohalari olimlari esa keyingi yillarda topib o'rganilayotgan paleoantropologik va moddiy topilmalarning mutloq davrlashtirish natijalariga tayanib, uni quyi sanasini mil.avv. 3/2,5 mln. yilliklar doirasida belgilashmoqda.

Paleolit (yun. paleyos-qadimgi, litos-tosh) tosh asrining qadimgi bosqichi bo'lib, bu davrda ibtidoiy odamlar hamda hozirgi paytda turlari yo'qolib ketgan qazilma hayvonlar yashagan. Paleolit kaynazoy erasining so'nggi bosqichi bo'lgan antropogen (to'rtlamchi) davrining eopleystosen va pleystosen bosqichlariga deyarli toliq mos tushadi. Paleolit davrining boshlanishi yer yuzida sodda tosh qurollari yasay olish va ulardan foydalanish ko'nikmasini hosil qilgan insoniyatning eng qadimgi ajdodlari paydo bo'lgan davrdan taxminan 3/2,5 mln.- mil.avv. XII ming yilliklarga qadar davom etadi.

Paleolit davrining ilk bosqichlariga oid moddiy topilmalar Sharqiy Afrika hududlarida tarqalgan makonlarda o'z aksini topgan bo'lib, Olduvay makoni nomi bilan dastlabki bosqichi sifatida fanga kiritilgan. Qadimgi tosh asrining keyingi bosqichlari ashel, o'rta paleolit (muste), so'nggi paleolit davrlaridan iborat bo'lib, ular quyidagi tartibda belgilanadi:

Davr	Bosqichilari	Madaniyat bosqichlari	Davriy sanalari
Paleolit	Ilk paleolit	Olduvay (ilk, o'rta, so'nggi)	mil.avv. 3/2,6 mln.-800 m.y.
		Ashell (ilk, o'rta va so'nggi)	mil.avv. 800/700-120/100 m. y.
	O'rta paleolit	Муsте	mil.avv. 120/100-40/35/ m.y.
	So'nggi paleolit	Madlen	mil.avv. 40/35-12 m.y.
		Tardenauz
		Salyutra