Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Uchinchi bo'lim. TЕMIR ASRI
I.Bob. Ilk temir davri

Ilk temir davri umumiy tavsifi. Taxminan mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragida Atlatikadan Tinch okeanigacha bo'lgan hududlardagi bronza davrining deyarli barcha madaniyatlari inqirozga uchrashi yoki shaklini o'zartirish holati kuzatiladi.

O'rta Osiyoning janubiy hududlarida (Baqtriya, Margiyoni) so'nggi bronza davrining oxirida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Bu erlardagi protoshahar turidagi madaniyatning inqirozi va uning o'rnida yangi turdagi madaniyatning qaror topish jarayonining kechishi bilan tavsiflanadi. Bu turdagi madaniyat ayrim belgilari bilan so'nggi bronza davri an'analaridan farq qiladi. Birinchidan, yirik protoshahar turidagi manzilgohlar inqirozga uchrab, ularning o'rnida kichik dehqonchilik qishloqlari paydo bo'ladi. Ikkinchidan, kulolchilikda sopol idishlarni qolda yasab, sirtiga geometrik naqshlar berish an'anasi qayta jonlanadi. Uchinchidan esa, yuksak darajada rivojlangan koroplastika, torevtika san'atidan foydalanishdan voz kechiladi. To'rtinchidan, diniy qarashlarda ham o'zgarishlar sodir bo'ladi. Olov ibodxonasi va marhumlarni mozorlarda dafn etish an'anasi yo'qoladi.

Bu davr tarixi varvarlar istilosi davri (VBD) natijasi bo'lib, uning ildizlarini O'rta Osiyoning shimolidan chorvador xojalik shakliga ega bo'lgan qabilalari siljishining oqibati ekanligi ilmiy asoslangan bo'lib, ular Andronova madaniyati sohiblari bo'lgan, degan ilmiy-nazariy qarash ustunlik qiladi. Bu turdagi madaniyat sohiblari arxeologiya tili bilan “naqshli sopollar madaniyati” nomi bilan yuritilib, o'lkaning keyingi tarixiy taraqqiyoti, xususan, shaharsozlik madaniyatining shakllanishida asos bo'lib xizmat qilgan. Bu turdagi madaniyatning ilk bosqichi dastlabki o'rganilgan yodgorlikga nisbatan Yaz 1 bosqichi sifatida qabul qilingan.

Yana shuni ta'killash joizki, O'rta Osiyoda so'nggi bronzadan ilk temirga o'tish davriy sanasidagi nomutanosiblik ayrim muammolar echimini hal qilish imkoniyatini chigallashtiradi. Shuning uchun so'nggi bronza va ilk temir davri xronologiyasi bilan bogliq masalalarga oydinlik kiritib olish zarurati tugiladi. O'tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab olib borilgan keng qamrovli arxeologik dala tadqiqot ishlarining natijalari O'rta Osiyo hududi doirasida tashkil topgan ushbu tarixiy-madaniy viloyatlardagi yodgorliklarning yuqori sanasini mil.avv. I ming yillikning boshlari doirasida belgilashgan.