Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Arxeologik manbalar. Insoniyat tarixi taxminan 3/2,6 mln. yillarga teng bo'lib, shundan yozuvdan foydalanila boshlagan davri 100 dan 0,2-0,3 foiz ulushini tashkil etadi, xolos. Bundan ko'rinib turibdiki insoniyat tarixining asosiy qismi yoritib berishda moddiy manbalar asosiy o'rin egallar ekan. Ko'pchillik xalqlar yaqinga qadar yozuvdan foydalanmagan. Shuning uchun ularning o'tmish tarixini yoritishda moddiy manbalar asosiy o'rin egallaydi. Umuman, arxeologiya insonyatning ilk ajdodlari shakllangan paleolit davrining quyi bosqichidan boshlab, yozuv paydo bo'lgunga qadar davr tarixini toliq o'rganadi. Yozuv paydo bo'lgandan to o'rta asrlarga, ayrim hududlarda so'nggi o'rta asrlar davri tarixini o'rganishda moddiy manbalar ahamiyati saqlanib qoladi.

Shuni unitmaslik kerakki, qadimgi va qisman o'rta asrlar davri yozma manba ma'lumotlari tarixnining ayrim jihatlarini yoritish imkoniyatiga ega. Bunday holatda jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining yozma manbalar ochib bera olmaydigan tomonlari moddiy manbalar asosida tiklanadi.

Moddiy manbalar o'z navbatida tabiiy va bevosita inson tomonidan yaratilgan turlarga bo'linadi. Birinchisi, qadimgi odamlar, hayvon suyaklari va o'simlik qoldiqlaridan iborat bo'lib, ularni asosan paleoantropologiya, paleozoologiya, paleobotanika fanlari tomonidan o'rganiladi va arxeologiya fani ularning yutuqlaridan foydalangan holda kishilik jamiyati tarixining antropogonez jarayoni masalasi, ibtidoiy davr faunasi va florasi hamda ular asosida shakllangan xojalik xususiyatlarni yoritishda foydalanadi.

Ikkinchisi, moddiy manbalar insonyat o'zlari uchun yaratilgan jamiki zaruriy narsalardan tashkil topgan bo'lib, ular oddiy qopol tosh qurollari-yu, sodda ishlangan sopol buyumlaridan tortib, yirik qurilish inshootlari va ishlab chiqarish mahsulotlari qoldiqlari yoki o'ta nozik did bilan ishlangan san'at namunalari va shu kabi cheksiz qadimiy ashyolardan iborat.

Arxeologiya fani sohasida moddiy manba tushunchasiga sinonim sifatida “yodgorlik” iborasi ham keng qollaniladi. Shuning uchun insoniyat ijtimoiy faoliyati bilan bogliq barcha moddiy ashyolarni yodgorlik, deb atash mumkin. Yodgorlik atamasi keng ma'noda insoniyat yashab o'tgan joylar: ibtidoiy makonlar, qishloqlar. mozor-qorgonlar, shahar xarobalari, yer ustida saqlanib qolgan turli inshootlar, tog-kon metallurgiyasiga tegishli barcha turdagi inshootlar va narsalarga nisbatan ham keng qollaniladi.

Arxeologik ma'lumotlar ibtidoiy gor va ochiq joy makonlari, tosh asri goyatosh rasmlari, ilk otroq dehqonchilik qishloqlari, bronza davri ilk shaharlari, qadimgi va o'rta asrlar davri yirik shahar markazlari va ularning mudofaa inshootlari, mozor-qorgonlar, tog-konlari va metalchilik yodgorliklari, ixtisoslashgan hunarmandchilik ishlab chiqarish ustaxonalari, qadimgi irrigatsiya inshootlari va boshqa arxeologik yodgorliklarida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish davomida to'planadi. Tadqiqot ishlari mahsus ilmiy muassasalar: arxeologik tadqiqot institutlari, oliy oquv yurtlarining arxeologiya kafedralari, san'atshunoslik institutlari va muzeylarning ilmiy malakaga ega bo'lgan mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. Arxeologik tadqiqot ishlarining vazifasi ma'lum hudud yodgorliklarini o'rganish orqali mazkur hudud o'tmish tarixini imkon darajada yoritib berishdan iborat. Arxeologik tadqiqot ishlari tashkiliy jihatdan qidirish, tekshirish va qazish ishlaridan tashkil topgan.