I sh “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini chiroyli yozuvga o‘rgatish metodikasi”

2.2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini chiroyli yozuvga o‘rgatish metodikasi

Tovush ustida ishlash. Tovush savod o'rgatishning asosi bo'lib

xizmat qiladi. Savod o'rgatish davrida so'z va bo'g 'in larn i tovush

tom o n id an analiz va sintez qilish, tovush va ularning artikulatsiyasini

analiz qilish mashqlari o'tkaziladi, diksiya (ravshan, burro gapirish)

ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash

h arf ustida ishlash bilan, ayniqsa, kesma harflardan b o 'g 'in , so 'z tuzish

kabi sintez qilish usullarida birlashib ketadi; tovush va h a if o'rtasidagi

munosabatni doimo aniqlab borish o'qish malakalarini shakllantirish

uchun ham, imloviy jih atd an savodli yozish asosini yaratish uchun

ham foydalidir.

So'zlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish usullari hozirgi

kunda takomillashtirilib borilmoqda. Savod o'rgatishda asosan, quyi­

dagi usullar amalda qo'llanilmoqda:

I. Analiz mashqlari.

1. N u tq (gap)dan so 'zn i ajratish; so'zni aniq talaffuz qilish; b o '­

g'inlarga b o 'lish va b o 'g 'in larn i aniq talaffuz qilish, so 'zd an , b o ‘-www.ziyouz.com kutubxonasi

g 'in d an tovushni kuchli talaffuz qilib o 'q ish , muayyan tovushni

ajratgan holda so 'zn i b o 'g 'in lab o'qish (a a a a -n a , nooon, iiin, sssa-na,

k i-yyyik , iiish).

2. Darsda o'rganiladigan yangi tovushni ajratish. Bunday tovushni

birinchi marta ajratishning bir necha usuli bor:

a) so 'zdan tovushni cho'zib talaffuz qilish bilan ajratish: a aa-na,

looo-la, booo-la;

b) undosh tovushni yopiq bo'g'indan ajratish: Usss-mon, O-limmm,

A-minnn.

d) sirg'aluvchi un d o sh n i och iq b o 'g 'in d a n ajratish: sssa -n a , tu-УУУа, zZZi-rak;

e) b o 'g 'in hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, и-mim, o ‘-tin, a -na,

e-tik , i-p a k ;

0 o'rganiladigan tovushni so'z boshida kelgan so'zlardan ajratish

(so'zni o'qituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o'quvchi aytadi): non,

tok, olma,...;

g) rasm nomini ifodalovchi so'zni aytish: o'qituvchi nokning

rasmini ko'rsatib, noodeydi, o'quvchilar к tovushini qo'shib aytadilar:

nok.

Bu jarayonda Omonashvili ishlab chiqqan usuldan ham foydala­

nish mumkin. Bunda tovush emas, harf asos qilib olinadi. O 'quvchilar

o'rganilgan harflar ichidan notanishini topadilar, so'ng uning o'qilishi

va fonetik belgilari ustida ishlanadi:

Darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan

so'ng, odatda, shu tovush so'z boshida, o 'rtasid a, oxirida kelgan va

aniq talaffuz qilinadigan so 'zlar tanlanib, o'quvchilarga talaffuz qildi-

riladi. Misol:

L tovushi: lay la к , olma, fil.

О tovushi: olma, non, O-mon.

D tovushi: don, Odil (so'z oxirida jarangsizlashadigan ozod, obod

kabi so'zlarni tanlash tavsiya qilinmaydi).

3. So'zdagi tovushlami sanash va ularning nomini tartibi bilan

aytish, sonini aniqlash, b o ‘g ‘inlami sanash: Olma — ol-ma; o -l-m -a

— to ‘rtta tovush, to ‘rtta harf, ikki unli tovush, ikki undosh tovush,

ikki b o 'g 'in .... Bu usuldan o ‘quv yilining ikkinchi yarmida va keyingi

sinflarda ham fonetik tahlil sifatida foydalaniladi.

4. Jarangli va jarangsiz undoshli so'zlarni amaliy taqqoslash: dil-til,

zira-sira kabi.

Savod o'rgatishda analiz va sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunki

analiz o 'q ish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa

ko'proq o 'q ish malakasini shakllantiradi.

II. Sintez mashqlari.

1. Tovush tom onidan analiz qilingan so'zni yoki b o 'g 'in n i talaffuz

qilish va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so 'z yoki b o 'g'in n i o'qish.

2. O 'rganilgan undosh yoki unli bilan (na, ni, no; la, lo, li; ay,

uy, oy, ...) b o 'g 'in jadvalini tuzish; b o 'g 'in jadvalini kitobdan yoki

m atndan o'qish; kesma harflardan b o 'g 'in jadvalini tuzish.

3. Bola-lola-tola, boy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi

bir undosh h arf bilan farqlanadigan yoki ona-ana, ukki-ikki, osh-ish

kabi bir unli h arf bilan farqlanadigan so'zlarni o'qish (bunday so'zlarni

o'quvchilam ing o'zlari topib o'qishlari mumkin).

4. So'zning boshiga yoki oxiriga bir h arf qo'shib, yangi so 'z hosil

qilib o'qish: ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, !oy; о ‘roq-so ‘roq; olxol, sol; sava-savat; son-oson; ayiq-qayiq; olti-oltin.

5. So 'z o'rtasiga h arf qo'shib, yangi so'z hosil qilib o'qish: ko'm akko'lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, sila-siyla kabi.

6. Bo'g 'in larn i almashtirib yangi so 'z hosil qilish va o'qish: GulnorNorgul, asil-sila kabi.

7. Tovushlarning o 'rn in i almashtirib yangi so'zni hosil qilish va

o'qish: somon-osmon, tilak-kalit, q o ‘y - yo'q.

8. Tovushni yoki b o 'g 'in n i tushirib qoldirib, yangi so 'z hosil qilish

va o'qish: anor-nor, gulnor-gul, yelkan-yelka, bog‘la-bola.

9. Bo 'g 'in qo'shib yangi so'z hosil qilish va o'qish: bog'-bog'bon,

gul-gulzor, paxta-paxtakor.

Sintetik ishlaming bu usullari tovush ustida ishlashni h arf ustida

ishlash bilan birga qo'shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari

qiziqarli bo'lib, darsda yarim o'yin holatini vujudga keltirishga imkon

yaratadi.

Xulosa qilganda, faqat analiz yoki faqatgina sintez bilan kifoya-

lanib bo'lm aydi, ammo tafakkur faoliyatining u yoki bu turi yetakchi

o 'rin tutadi. O'quvchi so'zni analiz qilish bilan uni leksik m a’noga

ega bo'lgan bir butunlik sifatida anglaydi, bu — sintezdir; so 'z sintez

qilinganda uning tovush tarkibiga diqqat jalb etiladi, bu esa analizdir.

Um um an, savod o'rgatish jarayonida analitik-sintetik ishlar tizimi

bolaning faol fikrlashini ta ’minlaydi. Analitik-sintetik ishlar usuligina

o'quvchilam ing bilish mustaqilligini ta ’minlaydi, „m uam m oli" vaziyat

yaratadi, bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni o'stiradi.

T o vush-harf tom onidan analiz va sintezni yengillashtiradigan

foydali vositalar sifatida kesma harflar, k esm a.b o 'g 'in lar va harf te­

rish taxtasi, shuningdek, abak (harakat qiladigan lentali ko'rgazm a),

kadoskop, alifbo multimediyasi va shu kabi texnik vositalardan ham

foydalaniladi; tovushlarning talaffuzi ustida ishlash uchun, shuningdek,

yozib olingan ifodali nutqni (asosan, badiiy asarni) takroriy eshittirish

uchun magnitafon yoki lingofon kabineti xizmat qiladi.

Tovushlar artikulatsiyasi, diksiya ustida ishlash. Analiz-sintez

ishlari tizimida tovushning o 'zin i analiz va sintez qilish, tovushni

talaffuz qilish vaqtidagi nutq apparati organlarining holati va haraka­

tini kuzatish (analiz) va h arf bilan ifodalangan tovush va tovushlar

birikmasini talaffuz qilish maqsadida nutq organlarini zarur holatga

keltirish (sintez) muhim o 'rin tutadi. M asalan, u tovushining analizida

til tanglayga tom on baland ko'tariladi, tanglay bilan til orasida torgina

bo'shliq qoladi, lablar bir-biriga yaqinlashib yumaloqlashadi, ovoz

hosil bo'ladi; r tovushining sintezida og 'iz ozroq ochiq, tishlar orasida

bo'shliq bo'ladi, lablar ozgina kengroq tortilgan, til ozroq orqaga

itarilgan va tanglay (tepa)ga tom on baland ko'tarilgan holatda; ovoz

eshitiladi, o'tayotgan havo kuchi bilan tilning uchi titraydi.

Sinfda barcha tovushlarning artikulatsiyasi (hosil bo'lishi)ni ko'rsatib

bo'lmaydi. Masalan, qorishiq portlovchilar (ch, j), chuqur til orqa

(q, g ‘, x), b o 'g 'iz tovushi (h) artikulatsiyasini ko'rsatish qiyin. Ammo

bunday tovushlarning hosil bo'lishini tushuntirish uchun o'qituvchi,

o'quvchilar diqqatini jalb qilgan holda, tovushni talaffuz qilib

ko'rsatadi, so'ngra o'quvchilar talaffuz qiladilar. Bunday usulni bir

necha bor takrorlagan m a’qul.

Diksiya ustida ishlash o'quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq,

jarangdor bo'lishiga erishishdir. U savod o'rgatish uchun ham, ifodali

o'qish, orfoepik va orfografik malakani, xushovozlik ko'nikmasini

o'stirish uchun ham juda muhimdir. Yaxshi diksiya tovush hosil qiwww.ziyouz.com kutubxonasi

luvchi apparatning egiluvchanligiga bog'liq, shuning uchun diksiyani

o'stirish mashqlari tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligini

oshirishga qaratiladi.