I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

TRANSPORT OQIMINING HOLATINI PROGNOZ QILISH

1. Avtomobil yo‘llarida harakat jadalligini prognoz qilish

Transport oqimining asosiy xususiyatlaridan biri harakatning jadalligi bo‗lib, bu orqali yo‗lning ahamiyatini, geometrik elementlarini, transport oqimining holatini, qoplamaning xizmat muddatini, yo‗l to‗shamasining talab etilgan mustaxkamligi, xarakatnini tashkil etish darajasini, yo‗l xizmatini moliyalashtirishni va boshqalarni belgilaydigan.

Harakatning jadalligini o‗zgarishi ko‗plab omillarga, xususan, yo‗lning joylashgan joyiga bog‗liq; yo‗llar tarmog‗i bo‗ylab harakatlanish jadalligini qayta taqsimlash xarakteri; uning rivojlanish istiqbollari; aholi zichligi, uning farovonligini oshishi; yuk va yo‗lovchilarni tashish hajmi; sanoat va qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishining yalpi mahsulotlari; energiya ta‘minoti va boshqalar. yo‗lning funksional vazifasiga qarab, transport jadalligining o‗sish sur‘atlariga ta‘sir etuvchi omillar turlicha bo‗lishi mumkin(3.1 - jadval).
Prognozlashning muhim bosqichi–bu harakatning jadalligi bo‗yicha ma‘lumotlardan foydalanish maqsadlariga qarab prognozlash davrini belgilashdir. Shu asosda ular quyidagi prognozlash davrlarga bo‗linadilar:

• 
  2 yilgacha bo‗lgan harakatni tashkil qilishda va 5 yilgacha ta‘mirlashda qisqa muddatli prognoz (5 – 7 yil) ;
  
• 
  12 yilgacha bo‗lgan yo‗lni rekonstruksiya qilish loyihasini ishlab chiqish uchun o‗rta muddatli prognozlash (10 – 15 yil) ;
  
• 
  yangi yo‗lni loyihalashda uzoq muddatli prognoz (20 yil yoki undan ko‗p).
  

Harakatning jadalligini prognoz qilish uchun asoslangan usul va modellardan foydalanish mumkin :
o‗tgan yillarda harakatning jadalligini o‗zgarishi bo‗yicha ma‘lumotlardan foydalanish; ko‗rib chiqilayotgan hududda transport aloqalarini tahlil qilish usullari; iqtisodiy faoliyatni ko‗p faktorli tahlil qilish usullari; ekspert baholarini qo‗llash.
Yo‗l turiga qarab harakat intensivligining o‗sish sur‘atlariga ta‘sir qiluvchi
omillar

1. 
   – jadval.
   

Ko‗rsatkich	Yo‗lning nomlanishi
	Avtomagistral	Magistral yo‗l	Aylanma va halqa magistral	SHaxarga kirish	Aeroportga borish yo‗li	Umumiy dam olish maydoniga borish yo‗li	Mahalliy yo‗llar	Qishloq xo‗jalik yo‗llari
Yo‗lning qurilishi tumanining xarakteri	+	+	+	+	+	–	+	+
Tumanni rivojlantirish istiqbollari	+	+	+	+	+	+	+	+
Aholi zichligi. Aholining o‗sishi		+	+	+	+	+	+	+
Aholi farovonligini oshirish	+	+	+	+	+	+	+	+
YUk va yo‗lovchilar tashish xajmi	+	+	+	+	+	–	+	+
YAlpi mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‗sishi	+	+	+	+	–	–	+	–
Qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarish	–	–	–	+	–	–	+	–
Energiya ta‘minoti	+	+	+	+	+	+	+	+
Yo‗l tarmog‗ining zichligi	+	+	–	–	–		+	+
Halqaro yuk tashish xajmining o‗sishi	– –	+	+	+	+	–	–	–

V.V Silyanov tomonidan prognozlashning aniqligiga qarab, jadvalda keltirilgan harakatning jadalligini prognoz qilishning turli modellarini qo‗llash sohalari qo‗shimchalar bilan ishlab chiqildi. (3.2 - jadval)

Harakatning jadalligini prognozlashning turli modellarining qo‗llanilishi

2. 
   – jadval
   

№	Modellar Prognozlash	Tenglamalar	Toifa	Harakat jadalligini prognoz qilish maqsadlari	Maksimal ruxsat etilgan bashoratlash muddati, yil	Foydalanish maydoni. manba ma‘lumotlari.
1	2	3	4	5	6	7
1	Chiziqli model		1.2 3.4	Xarakatni tashkil etish. Mukammal ta‘mir va xarakatni tashkil etish. Yo‗lning transport– eksplutatsion xususiyatlarini baholash.	2–3 5	Harakatni tashkil qilish uchun foydalanish tavsiya etiladi. Past toifadagi yo‗llarda foyda– lanish tavsiya etiladi. 10–15 yil davomida kerakli ma‘lumotlar.
	Murakkab foizlar modeli		1,2	Harakatni tashkil	3–5	Ixtiyoriy past
				qilish. Yo‗l kiyim–		toifadagi yo‗llardan
				larini kuchaytirish va		foydalanish.
				kapital ta‘mirlash.	7	Kerakli ma‘lu–
2		^1^^P ^n^^1 ^N^t^^N^0^^100 ^^	3	Harakatni tashkil qilish. Kapital ta‘mirlash. Qayta	10	motlar 10–15 yil davomida bu usul yuqori tezlikda
				qurish va loyihalash.	10–20	harakatlanadigan
			4,5	Transport–foyda–		yo‗llarda xato
				lanish prognozlash		qiladi.
				yo‗lning fazilatlari,
				qaror qabul qilish.
3	Eksponensial model darajasi		1 2,3	Harakatni tashkil qilish. Mukammal ta‘mirlash . Mukammal ta‘mirlash, rekonstruksiya.	3–5 5–10	4–5 toifadagi yo‗llarda foyda– lanmang. O‗sish sur‘ati, harakat intensivligi haqida zarur ma‘lumotlar.
4	Soyuzdorni modeli	P  MemaxU k kj gr k + N t ) 100	1–3	Harakatni tashkil qilish.Mukammal ta‘mirlash va rekons–truksiya. Yangi yo‗llarni loyihalash	5 gacha 10 15–20	Harakat intensive– ligining o‗sish sur‘atlari haqida zarur ma‘lumotlar.

5	Mantiqiy egri modeli	N  ^P t 1   e^^ ^t N  ^P ^t1 10  t	1–2	Yo‗llarni rekons– truksiya qilish va loyihalash. Avtomobil yo‗llari– ning transport– ekspluatatsion sifatini prognozlash va qaror qabul qilish.	5–25	Harakatning maksimal intensivligi haqida zarur ma‘lumotlar.
6	Aholi migratsiyasi va sayohatni tahlil qilish asosida modellar.		1–5	Yo‗llarni kapital ta‘mirlash, rekons– truksiya qilish, loyihalashtirish. Yo‗lni prognoz qilish va qaror qabul qilish.	15–20	Prognozlashning maqsadga muvofiq muddati xalq xo‗ja– ligini rivojlantirish uchun 5–10 va 15 yillik rejalar mav– judligiga bog‗liq.
7	Balans modul korrelyatsiya	N  QK1 ^t D B K q y	1–5	Yo‗lni loyihalashda.	20 gacha	Aholi harakatlanuv- chanligi va yuk yo‘lovchi tashish yo‘nalishlari va o‘lchamlari haqida kerakli ma‘lumotlar

Modellar (3.2–jadval.) yo‗llarning jadalligini qisqa muddatli prognoz qilish uchun, shu jumladan, yo‗lning funksional maqsadiga qarab foydalanish mumkin. Yo‗lning funksional maqsadini hisobga olgan holda harakat jadalligini uzoq muddatli prognoz qilish uchun ko‗p faktorli korrelyasiyaga asoslangan model ishlatiladi ( jadval. 3.2),

_, (3.1)
Bu yerda –yo‗lning funksional axamiyatiga qarab o‗zgarib turadigan mustaqil o‗zgaruvchilar;
A, B, C,... E – quyidagi omillarni hisobga olgan holda korrelyasiya koeffitsientlari:

1. 
   sanoat ishlab chiqarishining yalpi mahsuloti hajmi;
   
2. 
   qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishining yalpi mahsuloti hajmi;
   
3. 
   o‗rganilayotgan mintaqaning aholisi;
   
4. 
   avtomobillar soni;
   
5. 
   avtomobil yo‗llari tarmog‗ining zichligi;
   
6. 
   aholining ijtimoiy tarkibi;
   
7. 
   aholi pul daromadlarining o‗sishi;
   
8. 
   pullik xizmatlar;
   
9. 
   chakana savdo aylanmasi;
   
10. 
    yuk tashish aylanmasi;
    
11. 
    xalqaro yuk tashish hajmi.
    

Shu bilan birga, turli yo‗llarda harakatlanish intensivligini prognoz qilishda yuqorida sanab o‗tilgan barcha omillarni hisobga olish shart emas. 3.3 – jadvalda. yo‗lning funksional axamiyatiga qarab e‘tiborga olinishi kerak bo‗lgan omillar ro‗yxati keltirilgan.
Yo‗lning funksional axamiyatiga qarab harakat intensivligini prognoz qilishda hisobga olinadigan omillar

3. 
   –jadval