I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

(H+A) (7.1)

Bunda H–haydovchi; A–avtomobil;
n–transport oqimidagi avtomobillar soni.
Transport oqimi holati quyidagi ko‗rsatkichlar orqali ifodalanadi: harakat jadalligi (N, avt/sut), harakat tezligi (V, km/soat), harakat tarkibi (S, % ), oqim zichligi (q, avt/km ).
Transport oqimi holatining sonli jihatini harakat jadalligi, sifat jihatini harakat tezligi, harakat tarkibi va oqim zichligi ifodalaydi.
Harakat jadalligi – vaqt (soat, kecha–kunduz, hafta, oy, yil davomida) va masofa (yo‗l uzunligi bo‗yicha) oralig‗ida o‗zgaradi. Harakat jadalligining o‗rtacha qiymati quyidagi formuladan aniqlanadi :
(7.2)
Bunda: –transportlar soni, (avt);
–kuzatuv vaqti, (soat).
Harakat tarkibi – transport oqimi tarkibidagi engil va yuk avtomobillarning, avtopoezdlarning, avtobuslarning, traktorlarning va boshqa transport vositalarining foiz ulushidir.
Oqim zichligi – yo‗lning birlik bo‗lagidagi transport vositalari sonini va ushbu yo‗l bo‗lagining nisbiy bandligini ifodalaydi [65]:
q  ^N (avt / km) ^{; (7.3)}
V
Bunda – harakat jadalligi, avt/soat;
– harakat tezligi, km/soat.
Yo‗l sharoiti – yo‗lning geometrik o‗lchamlari, transport–foydalanish sifatlari, muhandislik va sun‘iy inshootlar yig‗indisidan hamda yo‗l yon manzarasidan iborat bo‗lib, «doimiy» va «o‗zgaruvchan» ko‗rsatkichlardan tashkil topadi.
Yo‗llardan foydalanishda o‗zgarmaydigan ko‗rsatkichlarga «doimiy ko‗rsatkichlar» deyiladi: yo‗l qatnov qismi kengligi (V_q.q, m), yo‗l cheti kengligi (V_y.ch, m), harakat tasmasi soni (n, dona), yo‗l qarshiligi koeffitsienti (), bir sathdagi kesishishlar soni (n_ch, dona), yo‗l mutlaq balandligi (N, m), yo‗l yon manzarasi.

Yo‗llardan foydalanishda transport oqimi va havo–iqlim sharoiti ta‘siridan o‗zgaradigan ko‗rsatkichlarga «o‗zgaruvchan ko‗rsatkichlar» deyiladi: yo‗l qatnov qismi va yo‗l cheti holati, rejada va bo‗ylama kesimda ko‗rinish (L_kur, m), yo‗l ravonligi (S, sm/km), tishlashish koeffitsienti ().
Yo‗l yon manzarasi yo‗l joylashgan hududning landshaft va estetik sharoitlarini, yo‗l mutlaq balandligi yo‗l joylashgan hududning relef sharoitini ifodalaydi. Yo‗l qatnov qismi va chetining ustki yuzasi holati: quruq, ho‗l, nam, loy, sirpanchiq, yaxmalak, qor va boshqa ko‗rinishlarda bo‗ladi.
Harakat sharoitini baholashning murakkabligi va unda ko‗p sonli ko‗rsatkichlarni tahlil qilish zaruriyati masalaga tizimli yondashishni talab qiladi.
Tizimli yondashish
ikki yo‗nalishda olib boriladi – tizimli tahlil va sintez.
Tizimli tahlilda avtomobil, transport oqimi holati, yo‗l sharoiti, havo–iqlim sharoitini tashkil qiluvchi omillarning harakat sharoitiga alohida va birgalikdagi ta‘siri tahlil qilinadi.
Sintezda ko‗rsatkichlar alomatlari bo‗yicha umumlashtirilib, ularning harakat sharoitiga ta‘siri baholanadi. Avtomobillar harakat sharoitini tadqiq qilishda
«avtomobil–yo‗l» tizimidan kelib chiqib, masalaga tizimli yondashildi. Avtomobillar harakat sharoitini baholashga tizimli yondashib, quyidagi
―avtomobil–yo‗l sharoiti–transport oqimi holati–havo–iqlim sharoiti‖ tizimini yuzaga keltirdik (7.1-rasm):

7.1-rasm. Harakat sharoitining tuzilish chizmasi

Harakat sharoitining yaxlit tuzilish chizmasi o‗zaro ta‘sir qonuniyatlariga asoslanadi va «avtomobil–yo‗l» tizimi ishchi muhitini ifodalaydi (7.1-rasm).