I psixodiagnostika ha’m eksperemental psixologiya pa’nine kirisiw joba

Miqdoriy analiz – moddalar qásiyetleriniń dúzilisin Miqdoriy tárepten anıqlaw metodlarınıń jiyindisı.

3.1 Metod hám metodika haqqında túsinik.

Metod- (grekshe. Metodos – tabiǵat h.diyselerin tekseriw usılı). Psixodiagnostik metod- psixologiya pániniń izzertlew usılı. Psixodiagnostik metod psixologiya pániniń eksperimental hám eksperimental bolmaǵan ananaviy izzertlew metodlarına qaraǵanda ózine tánlikke iye. Psixoiagnostika metodlarinin tiykargi qasiyetleri sodan ibarat,uyrenilip atirǵan hadiyselerdiń (ham sipatliq) bahalaw imkaniyatiniń barliǵi arqali olshew-sinawǵa joneltirilgenligi.Oni belgili qaǵiydalardi bajriw natiyjesinde amelge asiriw mumkin boladi.Psixologiyaniń metodlari- baqlaw,eksperiment,sawbet,anketa,test,xizmet natiyjelerin analiz qiliw,sotsiometriya.Shaxsdiń birar biliw protsesleri,psixik jaǵdaylari yaki individual-psixologik qasiyetlerin aniqlawǵa qaratilǵan anıq test yaki sorawnama metodika delinedi.

Dunyada psixodiagnostik metodlardıń mińnan artıq turi bar bolıp, olardı sxematik qarap shıǵılmasa, parqlay alıw juda qiyin. Psixodiagnostik metodlardıń ulıwmalıq sxematik klassifikatsiyasın tomendegishe korsetip otiw mumkin:

Baqlaw tiykarındaǵı psixodiagnostik metodlar.

Sorawnamalı psixodiagnostik metodlar.

Obektiv psixodiagnostik metodlar, buǵan insan minez-xulq reaksiyaları analizi hám xizmet ónimdarlıǵın úyreniwde kiredi.

Psixodiagnostik eksperimental metodlar.

Baqlaw tiykarındaǵı psixodiagnostik metodlar, albette baqlaw alıp barıw hámde alınǵan natiyjlerden psixodiagnostik juwmaqlar shıǵarıwdiń jetiskenlik gerewi. Bunday baqlawda stsndart sxemalar hám shárayatlar kiritiledi, bunda neni baqlaw, qanday baqlaw, baqlaw nátiyjelerin qanday qilıp belgilep bariw, qanday baxalaw tiykarinda juwmaq shıǵariw anıq belgilep alınadı. Joqarida korsetip otilgen psixodiagnostik talaplar- standartlastrılǵan baqlaw dep juritiledi. Buǵan mısal retinde, qandayada tapsırmanıń sheshimi boyinsha kishi toparlardıń is xizmetin korip shıǵamiz (R. Beyls metodi boyınsha).

Sharayatti jeńillestiriw

Mashqalanıń sheshimin usınıs etiw

Sorawlarǵa juwap beriw

Maǵlıwmat beriw

Tusindirip beriw

Járdem beriwdi usınıs etiw

Járdem soraw

Tusindirip beriwdi soraw

Maǵlıwmat beriwdi soraw

Sorawlarǵa juwap beriwdi soraw

Mashqalanıń sheshimin soraw

Mashqalanı jánede qiyinlastıriw

Bul sxema minez-xulıqtı baqlawdiń 12 tur tipin óz ishine alǵan, bunda 6jaqsı hám 6 jaman korinisler ipadalanǵan.

Baqlaw nátiyjelerin miqdoriy analiz qılıwda statistik metodlardı tomendegi tártipte qollaw lazim.

alınǵan nátiyjelerdi paızlar boyınsha saplaw;

ortasha arifmetik sheshimin tabıw;

ortasha kvadrat aǵımın tabıw (sigma) ;

san qatarındaǵı miǵdarlar tarqaqlıǵın anıqlaw (dispersiya) ;

faktorlar ortasındaǵı belgili munásebetler barlıǵın analiz qılıw (korrelyatsiya) ;

metodikalar isenimlilik dárejsin anıqlaw (styudent mezoni).

B.G.Anan’evdıń pikirinshe, psixologik baqlaw metodları psixologik obekler menen operatsiyalar dizimi bolıp, pánniń biliw obektidir. Psixologiyada empirik metodlardı qollaw mashqalası korip shıǵılıp atirǵanda olardı psixologik metodlar dizimindegi ornin anıqlawdan baslaw kerek. Empirik metodlardı qollawdıń besh dárejesin anıqlaw mumkin.

1. Metodika dárejesi.

2. Metodik qollanba dárejesi.

3. Metod dárejesi

4. Tekseriwdi sholkemlestiriw dárejesi

5. Metodologik jandasıw dárejesi

Tuwrı, «metod» ataması turli dárejede isletse boladı, máselen psixofizikada – ortasha qateler metodı, shegara metodı bar: psixodiagnostikada- proektiv metod (ekinshi dáreje); psixodinamokada semantik differensiyal metod hám reperturar kataklar metodı haqqında aytıladı (birinshi dáreje) jas dawirleri psixologiyasında psixoginetik metod tuwralı baxs juritiledi hám onıń turlisheńligi – egizekler metodinda (tortinshi dáreje) korstilgen.

Psixologik izzertlewde qollanılatuǵın usıllardıń dárejeli boliwın G.D Pirov usınıs etken. Ol metodlardı tomendegi toparlarǵa bolgen.

1. 
   Xususiy metod (baqlaw, eksperiment, modellestiriw)
   
2. 
   Metodik qollanba
   
3. 
   Metodik jandasıw
   

S. L. Rubinshteyn ”Ulıwma psixologiya tiykarları“ da eń tiykarǵı psixologik metodlar sıpatında baqlaw hám eksperimentdi ajıratıp korsetedi. Baqlaw “sırtqı”

hám “ishki” ge bolingen, eksperiment- laboratoriya isi, tabiiy hám psixologik pedagogik, qosımsha metod onıń tiykarǵı madifikatsiyasında fiziologik eksperiment. Bunnan tisqarı xizmet nátiyjesin úyreniwde sawbet hám anketa usılların ajıratip otti. Tabiyki waqt bul tasnifdiń qirralarin takidlaydi. Sonday qılıp, psixologiyanıń filosofiya menen baylanıslılıǵı onı teoriyalıq metodlardan uzip qoydı, xuddi sonday jaqınlıq pedogogika hám fiziologiya menen bul pánlerdiń psixologik dizimge qosılıwı menen ámelg asırıladı.

Psixologik tekserwlerdiń keń kolemdegi ekinshi tasnifi – balgar psixologi G.D. Pirov dúzgen. Ol ǵarezsiz mrtodlar sıpatında usınıs qılǵan baqlaw, eksperiment, modellestiriw, psixologik xarakteristikanı, járdmshi metodlar arnawli metodik jandasıwlardi aytip otti. Bul metodlardiń hár biri bir qansha turlerge bolinedi. Sonday qılıp, máselen, baqlaw (alaqadar) anktalar, sorawnamalar, xizmet nátiyjelerin úyrniw hám basqalarǵa bolinedi.

B.G. Anan’ev, G.D. Pirov klassifikatsiyasın tanqid astına alıp basqasın usınıs etti. Hámme metodlar ol:

1) sholkemlesken

2) emperik

3) maǵlıwmatlarıdı qayta islew usılı

4) sharqlaw metodlarına boldi.

Sholkemlsken metodlarǵa B.G. Anan’ev qiyasiy longityud hám kompleks metodlardı kiritti.

Ekinshi toparǵa observatsion metodlar, eksperiment psixodiagnostik metod, xizmet onimleri, modellestiriw hám biografik metodlar kiritildi.

Úshinshi toparǵa maǵlıwmatlardı matematik-statistik analiz qiliw metodı hám sıpat analizi kiritildi.

Tortinshi topardı genetik hám danalaw metodı quraydı.

Anan’ev hár bir metoddı anıǵraq suwretlep berdi. Biraq onıń tereń analiz qılıwǵa qaramay, kopǵana sheshilmegen mashqalalar ushiraydı:

Nege modellestiriw emperik metod bolıp qaldı?

Ne ushın qayta islew metodı sholkemleskenen ajıratılǵan?

Genetik qayta islew teksriwdi sholkemlestiriwdiń áhemiyetli usılı dep tusinilmeydi?

Sonı esletip otiw zarur, bul jerde psixologik tekseriwdiń teoriyalıq metodları korsetilmegen, sonıń menen birge metodlar klassiı ajıratılǵan, ornı boyınsha «aralıq» emperik hám teoriyalıq metodlar ortasında, emperik baqlawlar maǵlıwmatlardı sharqlaw hám qayta islew metodlaridr.

M.S. Rogovin hám T.B.Zapevskiylerdiń pikirinshe metod bul Idrak prorsessinde obekr hám subekt ortasındaǵı ayrim bir nisbatlardıń ipadalanıwıdir. Olar tiykarǵı psixologik metodlardıń sanların altıǵa birlestirdi. 1) germenevtik – pánniń bolinmgen jeke jaǵdayına tuwri keledi. 2) biografik metod – psixika tuwralı pánnıń jeke Idrakini korsetiw 3) baqlaw – Idrak obekti hám subekti parqlanadı. 4) ozin ozi baqlaw- subktti aldınǵı parqlanǵanlıq tiykarında obektge aylanıwı. 5) klinik – birinshi orinǵa mxanizmniń sırtqı baqlaniwinan ishki baqlaw mexanizmine otiw waziypası shıǵadı. 6) eksperiment subekti obekt Idrakiniń aktiv qarsılıǵı sıpatında, subkttiń roli Idrak protsssinde esapqa alınadı.

Keltirilgen tasnif gneseologik tiykar kelispewshiliklerge iye bolsada tusinersiz biografik metoddıń ajıraliwı nege baylanıslılıǵı bizdi qiziqtiradı?

Bıraq avtorlar oylap yaki oylamay psixologik metodlardıń emperik tasnifinda , Germenevdıń metodları esabına modellestiriwdi qosiwǵa majbur boldı. Bul metoddı qollawda ” idraktiń subkti hám obekti qarama-qarsı“ qılıp qoyilmaǵanba? Model- bul bir subekttiń basqa bir subektge aqılana qarsılıǵı, subekttiń obektke hám ózin qaraǵanda munasbeti mumkin emesǵo dgen soraw tuwıladı.

Psixologik tekseriwdiń tasnifiy metodların tusindiriwde basqasha jantasıwlar bar, bıraq psixologik tekseriw emperik metod hám psixologik metodlar arasında ulıwma , ámelde “teń” belgisi qoyıladı, olardıń ózine tan táreplerin anıqlaw qiyinlasadı.

Psixologiyada basqa pánler analogiyası menen úsh metodlar tasnifin korsetiw maqsetke muawapıq.

1. 
   Emperik, tekseriw subekti hám obektiniń sırtqı munasebetleri ámelge asırıladı.
   
2. 
   Teoriyalıq, subekt obekttiń hayatlıq modeli menen ózara munasbette boladı.
   
3. 
   Sharqlaw hám suwretlew, bunda subekt «sırttan» obekttıń simvolik- belgisi menen munásebett boladı.
   

Birinshi topar metodların isletiwdiń nátiyjesi maǵlıwmatlar esaplanadı, obekt shárayatin ásbaplar járeminde úyrenedi. Teoriyalıq metodlardan paydalanıw nátiyjesi tabiiy til belgisi yaki ashiq sxematik turdegi predmet haqqındaǵı bilim esaplanadı.

Qayta islew- tusindiriw metodı- bul teoriya hám eksperenimtal metodlardı qollawda, olardı ózara musásebeti nátiyjleriniń ushırasiw protsessi.

Psixologik tekseriwdiń teoriyalıq metodların sanab otemiz:

1). Deduktiv-ulıwmaliqdan jekelikke otiw. Nátiyjesi – teoriya, nizam hám basqalar.

2) Induktiv- faktorlardı ulıwmalastrıw, jekelikden uliwmalıqqa otiw.

3) Modllestiriw – analogiya metodin anıqlastiriw, trasduksiya, jekelikten jekelikke otiw. Natiyje- obekt, protsess shárayat modeli.

Psixologiyanıń teoriyaliq metodlarına psixologiyanıń aqliy jetiklik mtodların saralaw kerek. Aqliy jetiklik ilmiy faktler emperik nızamliqlarǵa tiykarlanbay, balkim tálimat avtoınıń tekǵana jeke biliminde óz ornın tabadı.

Modellestiriwdiń eki tiykarǵı turleri bar: bular struktura- funksional hám funksional-strukturalı.

Birinshi jaǵdayda izzertlewshi ayriqsha dizimnıń sırtqı minez-xulqına qarap dizimdi anıqlap otmekshi hám sonıń ushın analog tańlaydı yaki konstruksiya qıladı- basqa dizimdi uqsas minez-xulıqqa bolgen. Bunday minez-xulıq strukturalarıniń uqsaslıǵı haqqında sawbet juritiwge alıp keldi.

Modellestiriwdiń bunday korinisi psixologik izzerlewdiń tiykarǵi metodlarinan esaplanadi hamde tabiiy ilmiy psixologik izzertlewde jalǵiz esaplanadi.Ekinshi jaǵdayda modllr ham obrizlar strukturalari uqsasliǵinda izzertlewshi funkeiyalar ham sirtqi korinislerde ham basqalarda qandaydir uliwmaliqti analiz qıladı. Bul metod kop pánlerde tarqalǵan, kobinese salıstırma anatomiya, polentologiya hám basqalarda kop ushiratw mumkin.

Bizg basqa adamnıń psixik reallıq dizimin tusindiriw qiyin. Biraq har bir nárse jeke realliqqa iye, sonıń ushın M.S. Rogovin hám T.B.Zapevskiylerdi germenivtik metodlar qatarına modellestiriw metodın kirgiziwg turtki bolǵan funksional- strukturanı modellesririw hám germenivtik metodlardıń uqsaslıǵı bar.

Sharqlaw metodları putin bir psixologik izzertlewde áhemiyetli rol oynaydı. Bul metodlardıń izzertlewshi tárepinen iyeleniwi ilmiy dásturdiń muwapaqiyatın belgilep beredi. Psixologiyada sharqlaw metodinıń áhmiyeti V.A Ganzen monografiyasinda anıqraq táriplengen.

Psixologik emperik metodlardıń jáne bir Tasnifi korip shıǵamiz. Biz izzertlewshiniń biliw xizmeti menen baylanıslı bolǵan metodlardı eki tiykarǵa bolgen edik. Aktivlik – passivlik daramadlardıń barlıǵı, muqobillik. Psixologik izzertlewde obekt aktiv bolwı mumkin, adam yaki haywan haqqında gáp bolıwına qaramasdan, adam sınalıwshı sıpatında izzertlewshi siyaqli xizmet subekti boladı.

Emperik psixologik metodlardıń Tasnifida sol nárselrdi sapqa alıw kerek.

Psixologiyada sınalıwshı minez-xulqınıń analizi tusiniliwi úlken ahmiyetke iye. Tusindiriw prosessi qaysidir mánide olshew protsessine qarama-qarsı. Olshewde izzertlew nátiyjelerin obektlestirwge harket qılamiz, tusiniwde bolsa kerisinshe, sınalıwsgınıń minz-xulqın jke ruwxiy olshmlerde qayta islenedi.

Barlıq psixologik mperik metodlardı eki olshemli keńlikt jaylastırıw qolaylı, olardıń oqları psixologik izzertlewlerdiń eki arnawli belgilerin bildiredi.

Birinshisi sınalıwshi hám izzertlewshi ortasındaǵı ózara munásebetlerdiń barlıǵı yaki joqlıǵı yaki bul munasebetlerdiń aktivligidir. Ol klinik eksperementte eń ulken hám ózin-ózi baqlawda eń kem saplanadı.

Ekinshi mualajalardıń obektlsiwi hám subektlesiwidir. Bunda eń shetki variant sıpatında tst aliw hám basqa adamnıń minez-xulqın onıń háreketin seziw empatiya názerde tutiladı.

Izzertlewshi kinshi jaǵdayda hesh qanday narse isletpeydi dep aytiw mumkin emes: olar bar bıraq ishki – izzertlewdiń jk malakası, individual qasiyetleri sharqlaw usılları hám basqalar. Izzertlwshi olshemde isletetuǵın ashyolarni basqasha ataw mumkin.

Birinshi koordinata oǵı payda etip ”eki subekt- bir subekt“ yaki “sirtqı” dialog, yaki “ishki” dialog.

Ekinshi “sirtqı” ashyolar- “ishki” ashyolar, yaki “olshew sharqlari” oǵın keltirip shıǵaradı. Bul oqlar menen payda etilgen kvadratlarda psixologik emperik metodlardı jaylastirsa boladı.

Psixologik eksperment bunda sınalıwshı menen bolǵan ózara munasebet, onıń minez-xulqı obektiv dizimi menen maslasatuǵın metod.

Joqarıdaǵı pikirlerge tiykarlanip ekspermental psixologiya pániniń mtodları tomendegishe.

Baqlaw ilmiy emperik metod sıpatında XIX asırdıń axırınan baslap sotsial, pedagogik, klinik psixologiyada rawajlanıw psixologiyasında keń qollanılıp kelinmekte. XX ásirdiń basınan baslap miynet psixologiyasında keń qollanılmaqta. Baqlaw ushın eń áhemiyetli tárepi bul sitqı validlikıń saqlanıp qalinıwı.

Bul metoddıń tiykarǵı abzallıǵı sodan ibarat baqlaw tabiiy sharayatta otkeriledi, baqlaw baqlanıp atirǵan shaxslardıń ádettegi minez-xulıqların ozgertmeydi. Baqlawdi bir adam ustinde ham bir topar shaxslar ustinde de alip bariw mumkin.Bul mtod balalar baqshasi toparlarindaǵi yaki mektep klasindaǵi balalardi uyreniw ushin qolaylidir.Baqlaw mtodiniń kemshiligi oniń kop miynt talap qiliwinda.Izzertlewshi psixologdi qalegen korinisde emes,balkim kankret izzertlew waziypalari menen baylanisli halda koriniwi qiziqtiradi.Soniń ushin guzetilwshi shaxs qasiyetleri ham psixik jaǵidaylarin ozine kerekli turde koriniwin kutip turiwi kerek.Bunnan tisqari psixik qasiyetlerdiń jeke tarizde koriniwin baqlaw ham qayt qiliw jeterli emes.Izzertlewshi ol yaki bul qasiyetlerdiń xarakterligine,tipikligine isenim hasil qiliwi kerek.

Baqlawdiń dizimli ham dizimli bolmaǵan turleri ajratiladi.Dizimli bolmaǵan baqlaw maydan izzertlew protsessinde otkizilip, etnopsixologiya, rawajlaniw psixologiyasında sotsial psixologiyada keń paydalanıladı.

Dizimli bolmaǵan baqlawdi otkizip atirǵan izzertlewshi ushın sebepli baylanıslardı qayd etiw mumkin emes, balkim málim bir shárayatlarda individ yaki topar hárketleriniń qandayda ulıwmalasqan korinisin jaratiw ahmiytli esaplanadı.

Izzrtlewshi qayd etken minez-xulqtıń ózin tan qasiytlerin ajıratip kórsetedi hám sırtqı sharayatlardı tusindiredi.

Dizimli baqlawdiń jobası ekspeimenttiń sızılmasına yaki koorilatsion izzertlewge mas keledi.

Baqlawdıń «Tartibsiz» hám «tańlawlı» turleri bar.

Birinshi turde izzertlewshi maksimal baqlaw ushin tuwri keletuǵın hárekettiń barlıq ózine tánligin qayd etdi.

Ekinshi turde bolsa izzertlewshi óz itibarin tek ǵana minez-xulıqtıń anıq bir parametrlerine yaki minez-xuliq aktleriniń tiplerine qaratadi.

Maselen:tekǵana agressiyaniń koriniw chastotasin yaki ana-balaniń kun dawaminda ozara munasebetleriniń waqtin qayt etedi.

Baqlaw baqlaw asbaplarinan paydalanǵan halda otkeriliwi mumkin.

Olardiń qatarina audio ham video apparatlar ozin tan baqlaw apparatlari ham basqalar kiredi.

Baqlaw natiyjeleriniń fiksatsiyasi(qayt etilwi) baqlaw pratsessinde waqit otkennen soń amelge asiriw mumkin.

Waqit otkennn soń natiyjelerdiń qayt etiliwinde baqlawshi este saqlawiniń ahmiyeti kobiyedi,minez- xuliqti qayt etiw isenimliligi ham toliqliǵina ziyan jetedi,shubxasiz alinǵan natiyjelerdiń aniqliǵida ziyan koredi.

Baqlawshiniń mashqalasi ayriqsha ahmiyetke iye esaplanadi.

Eger individ yaki yopar oziniń guzetilip atirǵaninan xabar tawsa,bul jaǵdayda oniń minez-xulqi ozgeredi.

Eger kuzetiwshi shaxs topar yaki individge belgisiz bolsa,eger ol obroli bolsa hamde sinaliwshilardiń minez-xulqin kompotent bahalay alsa bul jaǵdayda joqarida aytilǵan effekt artadi.

Aktivlestirilgen kuzetiwshiniń eki varianti bar

1.Kuzetiwshilerdiń ozleriniń minz-xuliqlari izzertleshi tarpinen qayt etilgenligin biledi (maslen alpinistler topariniń yaki suwasti kemesindgi ekipajiniń minz-xulqi dinamikasin uyreniwde).

2.Kuzetiwshilr ozleriniń minez-zuliqlari qayt etlip atirǵaninan xabarsiz boladi(maselen oynap atirǵan balalar,bul bolmeniń bir diywali-gazzel aynasi,uliwmaliq kamerada saqlanip atirǵan maxbuslar topari ham basqalar).

Baqlaw metodi arqali izzertlew pratsessi tomendegi basqishlardan ibarat.

1.Baqlaw predmeti (minez-xuliq),abekti(ayriqsha individler yaki topar),vaziyat aniqlanadi.

2.Baqlaw ham maǵluwmatlardi qayt etiw usili tańlanadi

3.Baqlaw jobasi duziledi

4.Natiyjelerdi qayta islew metodi tanlanadi

5.Alinǵan maǵluwmatlar qayta islenedi ham interpritatsiyasi amelge asiriladi

Baqlaw metodiniń kemshiligi:

Birinshi gezekde baqlawshi tarepinen jol qoyilǵan barliq qateler baqlawshi oz farzin isbatlawǵa qanshelli urinǵani sayin,waqiyalardi idrok qiliwda qateler sonshelli artadi.

Ol sharshaydi,vaziyatqa maslasadi ham ahmiyetli ozgerislerdi sezbey qoyadi,qateler qilip baslaydi ham basqalar A.A.Ershov (1977) baqlawdiń ttomndegi kemshiliklerin ajratip korsetedi

1.Galo effekt-kuzetiwshiniń uliwmalasqan tasuratlari minz-xuliqiniń kop idrok qilinwina,nazik tafovutlardiń qabil etilmesligine alip keledi.

2.Blip otip atirǵan waqiya hadiysege hamme waqit jaqsi baxa beriw tendensiyasi.

3.Oqayliq tendensiya qatligi.Kuzetiwshi baqlanip atirǵan minz-xuliqqa ortasha baxa baeriwge intiledi.

4.Korrelatsiya qatesi.Minez-xuliqdiń bir belgisin baxalaw basqa bir baqlanip atirǵan belginiń tiykarinda boladi.

5.Kontrast qatelik.

Kuzetiwshiniń ozindegi qasiyetlerin qarama-qarsi bolǵan qasiyetlerdi baqlaniwshilarda ajratip korstiliwi.

6.Birinshi taassutat qateligi.

Biraq bul kemshiliklerge qaramay,baqlaw juda zarur metod esaplanadi.

Baqlaw metodi mustaqil pratsess sipatinda koriniwi hamde eksperimentlew pratsssin kirgizilgen metod sipatinda koriw mumkin.

Eksperiment. Eksperiment mtodiniń tiykarǵi parqi ham afzalliǵi sodan ibarat,bunda izzertlewshi oz qalewi menen qandaydir psixik pratsess yaki qasiyetti juzege keltirip psizik haiysniń sirtqi sharayatqa baylanisliǵin tekserip koriw mumkin.Eksperiment sol afzalliǵi oniń psixologiyada keń qollanilwi menen tusindiriledi.Emperik, yaǵniy tajriybe joli menen erisilgen faktlardiń tiykarǵi kopshiligi psixologiyada eksperimental jol menen aniqlanǵan.Biraq,har qanday izzertlewlerde eksprimentti qollap bolmaydi.Maselen eger psixik pratsessler ham funksiyalar kobirek eksperiment jol menen uyrenilse,shaxsdiń bir qansha apiwayi qasiyetleri (temperament,kopǵana qabiliyetler) de sol metodda uyrenildi.Biraqxarakterdiń ham qabiliyettiń quramali turlerin ele ksperiment mtod mnen uyrenip bolmaydi.