I psixodiagnostika ha’m eksperemental psixologiya pa’nine kirisiw joba

Eksperimental psixologiyanin’ payda boliw tariyxi
Har bir g’arezsiz pa’n siyaqli “Eksperimental psixologiya” pa’nida o’zinin’ rawajlaniw tariyxina iye. Eksperimental psixologiya g’arezsiz pa’n sipatinda XIX a’sirdin’ ortalarinda rawajlana basladi. Psixologiyada eksperimental izertleniwlerin’ qollaniliwi ha’m rawajlaniwi bul pa’nnin’ ilimiy-a’meliy tiykarina iye ekenligi ja’ne bir rety ko’rsetip berdi.

Belgili anglichan alimi F.Galton 1884-1885 jillar dawaminda bir neshe serialardan ibarat ta’jiriybeler o’tkizdi. Bunda 5 jastan 80 jasqa shekemgi bolg’an qa’lewshiler arzimag’an pulga’ laboratoriyada o’z ku’shi, reakciya, tezligi, organizim seziwshenligin 17 ko’rsetkish boyinsha tekseriwler lazim edi. Bul korsetkishler qatarina sonday aq, boyi, awirlig’i, o’pkenin’ tiriklik ko’lemi, alaqan ha’m mush ku’shi, ha’riplerdi eslep qaliw qa’bileti, ko’riw o’tkirligi, ren’lerdi ayiriw kibi ko’rsetkishlerde kiritildi. Toliq programma boyinsha ha’mmesi bolip 9337 adam tekserilib shig’ildi. F.Galtonnin’ pikirinshe testti o’tkiziw eksperimentti talap etedi. Sonay etip, eksperiment pannin’ haqiqiy tiykari, diywali dep qarala

basladi. Bul haqqinda Dj.Kettelda aytip o’tken: qashanlardur tiykardi eksperiment ha’m o’lshew, aniqlawdi apyda etse g’ana, sonda psixologiya haqiyqiy ha’m aniq pa’n boliwi mu’mkin. 1890 jilda baspadan shig’arilg’an ilimiy jumisinda Dj.Kettell 50 turdegi laboratoriya testlerinin’ dizimin keltirgen. Ha’zirgi ku’nde olardi testke qarag’anda ko’birek tapsirmalar dep atawimiz tuwri boladi. Bul tapsirmalar testlerge qoyilatu’gin talaplardin’ tek ekewine iye edi: oni qollaw ko’rsetpesi bar ha’mde izertleniwdin’ (laborotor) ilimiy harakteri aytilg’an edi. Bul talaplarg’a qarag’anda labortoriya jaqsi tamiynleniwi, testti o’tkiziw waqtinda o’zgelerdin’ bolmawi, barliq sinawshilarg’a bir tu’rdegi ko’rsetpe beriliwi, yag’iniy olardi ne qiliwlari kerekligin jaqsi o’zlestirip aliw lazim edi.

F.Galton ha’m Dj.Kettell da’stlepki a’sirlerde baspadan shiqqannan keyin test metodi ideasi tu’rli ma’mleket alimlardin’ diqqatin o’zine tartti. Sol sebepten onin’ ta’repdarlari ha’m qarsi bolga’n alimlarda payda boldi. Bul metodti qollaniw ta’repdarlarina to’mendegilerdi kiritiw mu’mkin: Germaniyada – G.Myuncberg, S.Krepelin, V.Onri, Fransiyada – A.Bine, AQSHda – Dj.Gilberd ha’m basqalar. Bul izertleniwshiler jan’a tu’rdegi, yag’iniya psixologiyani a’meliyat za’ru’riyatlari menen baylawg’a urinip ko’rgen adamlar edi. Biraq a’mleiy izertleniwge intiliw psixologiya pa’ninen uzaqlasiw dep esaplanadi. Dj.Ketteldin’ aytiwinsha, ol o’zinin’ da’stlepki testlerin laborotoriya izertleniwlerine individual parqlardi aniqlaw maqsetinde 1885 jilda qollanilg’an, biraq V.Vundtin’ qarsilig’i sebepli olardi baspadan shig’ara almadi.

XIX a’sir fizika, biologiya, fizialogiya, ximiya ha’m basqa pa’nlerinin’ rawajlaniwi menen harakterlenedi. Pa’nde payda bolg’an eksperimental metodtin’ ken’ qollaniwi bul pa’nnin’ rawajlaniwina ja’rdem berdi. XVII a’sirdin’ aqiri XIX a’sirdin’ baslarinda psixologlar ortasinda psixigik ha’diyselerdi u’yreniwde eksperementti inam etiw mu’mkin emes ekenba, degen ta’shwishler payda boldi.

Bul tashwishler boyinsha filosof Kant o’z pikirin bildirdi. Onin’ pikirinshe psixologiyada eksperimenttin’ boliwi mu’mkin emes, sebebi psixigik ha’diyselerdi o’lshew mu’mkin emes, olarga’ matematikani kiritiw ha’m mu’mkin emes.

Psixigik ha’diyselerdi o’lshewdin’ mu’mkinligin psixologiyada eksperimenttin’ boliw mu’mkinligi haqqinda nemis psixologi I.Gerbart (1776-1841) payda pikir bildirgen. Ol “psixologiyada matematikani kiritiw mu’mkin ha’m za’ru’rligi haqqinda” sonday degen: “Menin’ izertleniwlerim a’melde tek psixologiyanin’ o’zi menen sheklenip qalmastdan, ba’lki fizika ha’m uliwmaliq tabiat pa’nlerinede ayrim bo’legin baylanisli”.

Gerbarttin’ pikirinshe, tiykarg’i psixofizik element oyinda, qalg’an barliq processler – hissiyot, ku’shi, ko’z aldina keltiriwden ha’m mu’nasebetlerinen ibarat. Ruwhiy jag’daylar ha’rdayim o’zgeriw processinde boladi. Ko’z aldimizg’a keltiriw bul ha’rdayim o’zgeriwshen ha’m almasiw processinde ma’lim bir ha’rdayimg’iliq, nizamshiliq bar. Bul ha’rdayimg’iliq mu’gdar ta’repin o’lshew mu’mkin. Sonin’ ushinda Gerbarttin’ pikirinshe, psixologiya matemetikani keltirip shig’ariw mu’mkin.

Gerbart psixologiyada eksperimentten paydalaniw za’rurligi ha’m paydalilig’in da’lillegen bolsada, biraq onin’ o’zi bul metodtan paydalanbadi.

Psixologiyada eksperimentti kiritiw boyinsha da’stlepki islerin fiziolog Veber (1796-1878) ha’m fizik Fexner (1801-1887) a’melge asirdi. Veber ha’m Fexner ma’qseti sirtqi ta’sirler (fizikaliq metodlar) ta’sirinde sezgilerdin’ o’zara mu’nasebetleri tarawindag’i nizamlardi tabiwdan ibarat edi. Fexner eksperimental metodlar tiykarinda sezgilerdin’ artip bariwi menen olardi qozg’atiwshi ta’sirler ortasindag’i qiyaliy mu’nasebetti aniqlap, sezgi qozg’atiwshi logarifimge proportcional degen psixofizik nizamdi oylap tapti. Veber ha’m Fexner o’tkizgen ta’jiriybeler “Psixofizika” degen ayriqsha pa’nnin’ payda boliwina alip keldi.

Veber ha’m Fexner jumislarinin’ a’himiyeti tiykarinan sodan ibarat edi, olar birinshi bolip psixologiyani, tabiat pa’nleri siyaqli, eskperimental pa’nge aylantiriw mu’mkin ekenligin payda da’lilledi. Usi waqitqa deyin faqat gu’zetiw, tiykarinan o’z-o’zin gu’zetiwden paydalanip kelgen psixologiya, endi aniq pa’nlerdegi obiektiv metodtan paydalana baslaydi.

Eksperimental psixologiya rawjlaniwinda a’sirese nemis fiziologi ha’m psixologi Vilgelm Vundtin’ (1832-1920) jumislarin u’lken a’himiyetke iye boldi. Vundtqa deyin tek ishki ta’jiriybeden ha’m o’z-o’zin g’uzetiwden paydalanip kelgen psixologiya tek ga’na social pan edi. Vundt eksperiment ha’m o’lshew metodlarin za’rur dep tabip, psixologiyani eskperimental pa’nge aylantiriwdi maqset etip qoydi. Vundt psixologiya ushin klassik metodlar bolip qalga’n birqansha metodlardi, yag’niy gu’zetiw metodi, ifoda metodi I ha’m reakciya metodlarin payda etti ha’mde rawajlandirdi. Vundt 1879 jili Leypsigtegi birinshi eksperimental psigologiya laboratoriyasin payda qildi.

Vundt shug’illanga’n ma’selelerdin’ biri sol waqitta astranomlar ta’repinen ashilg’an diqqatti bir waqitta eki ha’r qiyli gu’zetiwshilerge toplaw mu’mkin emesligi haqqinda ma’sele edi. Bul ha’diyseni aniqlaw ushin Vundt (laborotoriya payda etiliwge shekem) 1861 jilda bo’lek mayatnik oylap shig’ardi. (Vundt mayatnigi). Bul mayatnik graduslarg’a bo’lingen jay atirapta ha’reketlenedi ha’m malim bir waqittan keyin shirlaydi. Bul psixologik eksperimentler ushin payda etilgen birinshi aspab edi.

Ilimiy psixologiyani rawajlantiriw ushin Vundt qosimsha sipatinda tu’ri uqsau pa’nler, a’sirese fiziologiya, astranomiya, geografiya, tariyx ha’m basqa pa’nlerden mag’liwmatlardan paydalaniw za’ru’riyatin alg’a su’rdi.

1883 jilda Vundt o’z tajiriybelerin ha’mmege jetkiziw ushin “Filosofiyaliq mektep” degen jurnalg’a tiykar saladi ha’m bul jurnal 1903 jilda “Psixologiya mektepi” degen at beriledi. 1889 jilda Vundt laborotoriyasi psixologiya institutina aylantirildi. 1887 jil Vundt psixologik aspab-u’skenelerdi islep shig’ariwshi “E.Simmerman” firmasina tiykar saladi.

1882 jilda Germaniyada ja’ne basqa psixologiya tiyisli laborotoriyalar ashildi.

Geytengen qalasinda “Myuller”, Berlinde “Ebbinhauz”, Freyburgda “Myustenburg”, Bonnda “Lips”, “Geydelburg”, “Strasburg”, “Gall”da psixologlardin’ kabinetleri ashildi. Keyinshelik Vyurtsburgda – Kyulpe, Frankfurdta – Shumann laborotiriyalari ashildi.

1890 jilg’a kelib Ebbinhauz ha’m Kennin’ qatnasiwinda “Sezgi organlari psixologiyasi ha’m fiziologiyasi” jurnalina tiykar salindi. 1903 jilda E.Meymann “Uliwmaliq psixologiya arxivi” degen jurnal baspadan shig’ara basladi.

Leypsig laborotoriyasi ha’m institutinan u’lgi alip basqa ma’mleketlerden, Fransiya, Angliya ha’m Amerikada laborotoriya ha’m institutlar payda etti. XIX a’sirdin’ aqirinda Rossiyadada bir qansha eksperimental laborotoriyalarda payda etildi. Moskvada Tokarskiy, Kazanda Bexterev, Odessada N.N.Langelar ta’repinen usinday laborotoriya ashildi. 1911 jil Moskva universiteti qasinda, arnawli qurilg’an jayda professor Chelpanov basshilig’inda eskperimental psixologiya institute payda etildi. Ha’zirgi waqitta bul institut RG Pedagogika panler akademiyasi sistemasina kiredi.

Bunnan basqa Kazanda Bexterev ta’repinen birinshi psixologiya laborotoriyasi ashildi. 1983 jilda bolsa Bexterev ta’repinen “Nevrologik xabarnama” jurnalina tiykar salindi. 1894 jilda Bexterev armiyaliq akademiyada ekinshi eksperimental laborotoriyasin ashti. Bul jerde tiykar sezgilerge qaratiladi. 1986 jilda Bexterev tiykar salg’an “Psixiateriya, nevrologiya, eksperimental psixologiya xabarnamasi” jurnalinda akademiyada o’tkizilgen izertleniwler na’tiyjeleri jaritilip bardi.

1907 jilda Bexterev ta’repinen Peterburgda ekinshi psixologik nevropotologiya institute ashiladi. 1918 jilda bolsa miy ha’m psixigik o’mirin u’yreniwshi institutqa tiykar salindi.

XIX a’sirdin’ 80 jillarinda Xarkov ha’m Yurev qalalarinda psixologiya laborotoriyalari ashiladi. Xarkov laborotiryasinin’ tiykarshisi P.I.Kavalevskiy edi. 1883 jilda bolsa P.I.Kavalevskiy Rossiyada birinshi psixatriya jurnali “Psixatriya, nevrologiya ha’m sud psixopotologiyasi” jurnalin baspadan shig’aradi.

Yurev qalasinda laborotoriyanin’ tiykarshisi Krepelin edi. 1891 jilda bul laborotoriya V.F.Chij bashsiliq etken. Bul laborotoriya duniya boyinsha Vundt laborotoriyasinan keyin ekinshi Orinda turadi.
1912-jilda Rossiyada psixologiya instutina tiykar salindi.Bul institutqa G.I.shelpanov basshiliq qildi.I.A.Sikorskiy Kiveda ashqan labaratoriyada aqliy xizmet ha`m sharshaw mashqalalari uyrenildi.1985-jilda I.A.Sikoriskiy tiykar salgan. “nevro psixik tibbiy mashqala” jurnali shigarildi.

1892-jilda Odessadagi “Novorossiysk’’ university filalogiya fakultetti qasinda filasofiya ham psixologiya. N.N.Lange labaratoriya ashildi.Bul jerde qabil etiw ham este saqlaw mashqalalari uyrendi.

Propessor A.F.Lazurskiy (1874-1917) tarepinen ekisperemental metotinin jeke turi-tabiyiy ekisperement islep shigarilgan.eksperementin bul turdegi bizde balalar psixologiyasin uyreniwde pedagogikaliq maselelrin, asirese,talim psixologiyasi maselelrin islep shigiwda ken ham onimli paydalanbaqta.

Eksperemental metotinin tatbiq qiliniwi psixologiya pani rawajlaniwina juda onimli tasir korsetedi.buk metod jardeminde apiwayi baqlaw yamasa oz-ozin baqlaw jolli menen aniqlaw qiyin bolgan yamasa uliwma mumkin bolmagan kop magliwmatlar aniqlanadi,ayrim psixik hadiyseler ortasindagi baylanisli aniqlangan,psixik protsesslerdegi,asirese,seziwler,diqqat,qabil qiliw,este saqlaw tarawindagi bazi bir nizamliqlar ashilgan.

Eksperemental analiz joli menen quramalib psixik protsesslir(qabil qiliw,este saqlaw,oylaw)din alaqida kompanentlari quramli bolimlerine ajratilgan,psixik protsesslerdin fiziologiyakiq hadiyseler menen,sonin menen,sirtqi fizikaliq ortaliq hamde sotsiyal ortaliq menen bolgan baylanislar ashilgan.Eksperemental tekseriwdin jumaqlari,sonin menen,eksperemental metotinin usillarinan paydalaniw proktikaliq xizmetin turli tarawlarinda-oqiw tarbiya jumislarinda,meditsinada,miyneti sholkemlestiriw ham ratsiyonalizatsiyarastiriwda,sud jumislarinda,sanata,juda kop payda keltiredi.

AQSHda eksperemental psixologiyanin rawajlaniwinda Evropali alimlardin ulesi ulken Amerika psixologiyasinin tiykarshilari S.T.Xoll ,D.Kettel,D.Endjel ,Skripsher siyaqllilar edi.Olar uzaq waqit Leypsig qalasindagi Vundt labaratoriyasinda talim algan

AQSHqa Evropadan koship kelgen psixologlar E.Titshener G.Myustenger,K.Levin,Mak-Dugall siyaqli psixologlar eksperemental psixologiyani AQSHqa alip kirdi.

1883-jilda Baltimor qalasinda D.Gopkins universitetinde Xoll talim alip, AQSHta birinshi labaratoriyani ashti.1888-jilda Vorshestordagi S.Klarks universitetinde Xol ekinshi labaratoriyani ashti.Bul labaratoriyani E.Sanfort basqardi.1891-jilda ‘’ Pedagogikaliq seminar ‘’ sholkemlestirildi.

1877-jilda “Amerika psixologiyasi” jurnali ,1915-jilda ‘’Ameliy psixologiya’’ jurnalina tikar salindi.1892-jilda Xoll sharapati menen Amerika psixologlari assotsiatsiyas duzildi.Bul assotsiatsiyasnin birinshi prizedenti etip Xolldin ozi tayilandi.

1887-jilda Kettel Penselvaniya qalasinda labaratoriya ashadi.Sol jilda D.petrik ha`m Yova universiteti qasinda labaratoriya ashadi.1888-jilda Viskonsern universitetinde(D.Yastrov),1891-jilda Torontoda(D.Bolduin),1891-jilda Kolumbiya universitetinda ( D.Kettel), 1892-jilda Garvord universitetinde ( G.Myustenburg)ler psixologiyalliq labaratoriya ashti.

XIX asirdin aqirina kelip Amerikada 27 labaratoriya ha`m psixologlar mekemeleri jumis juritken.

Angliyada birinshi labaratoriya 1897-jilda ashildi.Kembridjda ashilgan bul labaratoriyaga da`slep R.Rivers,1912-jildan baslap bolsa S.Mayerlar basshiliq qildi.1897 jilda J.Solli Londinda universitet kolledji qasinda ekinshi labaratoriyaga tiykar asldi.Bul labaratoriyanin ayrim mebilleri Myustenburg( Freyburg qalasinda) labaratoriyasinan alindi.1900-jilda Angiliyada basqa labaratoriyalar joq edi.1903-jilda Mayer qirolliq kolledjinde ushinshi labaratoriyaga tiykar saldi.1936-jilda Oksfordda eksperemental psixologiya insituti ashildi.1901-jilga kelip birinshi marte psixologlardin birinshi jiynalis bolip otti.1904-jilda Rivers,Mayer ha`m Uartlar psixologiyanin “Britaniya” jurnalina tiykar saldi.

Fransiyada psixologiyanin rawajlaniwi P.Jane , A.Bine ha`m T.Ribo ati menen baylanisli.Rossiya psixologiyasinda Sechenov,Germaniya psixologiyasinda Vundt qansheli ulken a`hmiyetke iye bolsa Fransiya psixologiiyasi ushin T.Ribo sonshelli qadirli.T.Ribo eksperemental izertlewlwr otkermegen bolsada Fransiya psixologiyasinin goyabiy atasi esaplanadi.1889-jilda Ribo Sarbonnada birinsh ilabaratoriyani ashadi ha`m ogan Bonini prizident etip saylanadi.1895-jilda baslap bolsa bul labaratoriyaga A.Bine basshiliq qila baslaydi.

1896-jilda V.Burdon Reyn qalasinda ekinshi labaratoriyani ashadi.1921-jilda Farij psixologiya insitutina tiykar salinadi.Bul insititutqa A.Peron basshiliq qilgan.1901-jilda bolsa Fransuz psixologlar ja`miyeti duzildi.