I. O’quv materiallar 1

 
 
 
7-MAVZU: KO’P YILLIK DORIVOR O’SIMLIKLARDA URUG’ 
XOSILDORLIGINI XISOBGA OLISH USULLARI 
REJA: 
1. 
Urug’ hosilining prognozi. (taxminiy baholash) 
2. 
Model daraxti usulida meva (urug’) hosilini hisobga olish. 
3. 
To’kilgan meva (urug’) va sinov shoxchalar bo’yicha hosilni hisoblash. 
O’rmon barpo etish ishlarini bajarish va urug’ (meva) hosilini yig’ib terib 
olish, shaxsiy talablarni qondirish imkoniyatini aniqlash va boshqa xo’jaliklar 
uchun tayyorlash rejasini bajarish, keyingi yillar uchun ham urug’ zonasini 
tashkil etish bo’yicha tayyorgarlik tadbirlarni muvaffaqiyatli bajarish maqsadida 
urug’ hosilini prognozi va hisobga olishga asosiy rol ajratiladi. Bu ishlar sinov 
maydonlarida o’tkaziladi. Buning uchun o’rmon urug’lari ob’ektlarining har bir 
kategoriyalarida - doimiy o’rmon o’rug’lari uchastkalari (DO’UU)da, o’rmon 

---

47
o’rug’lari plantastiyalarda, vaqtinchali o’rmon urug’lari uchastkalarida 
(VO’UU) 
va 
boshqalarda 
sinov 
maydonchalari 
belgilanadi. 
Sinov 
maydonchalari kuzatilayotgan turning meva hosilini to’liq xarakterlaydigan 
bo’lishi zarur. 
Fenologik kuzatishda yoppasiga meva hosil berish fazasiga kirish muddati 
belgilanadi va hosilni kamaytirish yoki ko’paytirish sababi aniqlanadi. 
Yoppasiga meva hosilga kirish fazasi sinov maydonchasidagi belgilangan 
tur daraxt va butalardan 50% idan ko’p qismi hosilga kirgan vaqtdan 
hisoblanadi. Fenologik kuzatish davrida meva hosil berishning quyidagi 
yoppasiga kirish fazalarining sanalari qayd qilinadi: gullashi yoki 
mikrosporofillardan quruq havoda engil silkitilganda gulchangi uchadi, 
gulkosasi rivojlangan turlarida esa guli tushadi; meva tugunaklari paydo bo’lishi 
- gul va gulkosalar o’rnida meva shaklana boshlashi, ignabarglilarda 
qubbalarining o’sishi boshlanishi va ularning yaxshil rangga kirishi (qarag’ayda 
bu faza gullagandan keyin bir yil muddatda kuzatiladi); mevalarning qubba, 
urug’ pishib etilishi - qachonki ular meva kattaliklari tegishli o’lchamlarga va 
rangi pishib etilgan meva xususiyati rangiga kirganda hisobga olinadi. 
Kutiladigan urug’ hosilini hisobga olish ko’rish mumkin bo’lgan joylarda 
ko’z yoki binoklda o’tkaziladi. Bunda gullari tugunaklari va pishib etilgan 
mevalari bo’yicha hosildorlik aniqlanadi ya’ni hosildorlikni aniqlash yalpi 
gullash davrida (I faza), yalpi tugunaklar hosil bo’lish davrida (II faza), qubba, 
meva va urug’larning pishib etilishining boshlanishi davrida (INI faza). Bu 
holatlarda sinov maydonlarida meva hosil berishni kuzda chamalab daraxtlar va 
butalarning turlari bo’yicha gullash va meva hosil berishi ballari aniqlanadi. 
DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalari uchun hosildorlikni aniqlashda 
A.A.Korchagin shkalasidan boshqa barcha o’rmon urug’lari ob’ektlarida esa 
A.G.Kapper shkalasidan foydalaniladi. 
DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalarida meva hosil berishni kuzda 
chamalab baholash 0,25 ga maydonga ega bo’lgan doimiy sinov maydonlarida 
15-20 model daraxti bo’yicha meva hosilning turli darajasida o’tkaziladi. 
Buning uchun A.A.Korchagin shkalasidan foydalaniladi. 
O’rmon barpo etish ishlarini bajarish va urug’ (meva) hosilini yig’ib terib 
olish, shaxsiy talablarni qondirish imkoniyatini aniqlash va boshqa xo’jaliklar 
uchun tayyorlash rejasini bajarish, keyingi yillar uchun ham urug’ zonasini 
tashkil etish bo’yicha tayyorgarlik tadbirlarni muvaffaqiyatli bajarish maqsadida 
urug’ hosilini prognozi va hisobga olishga asosiy rol ajratiladi. Bu ishlar sinov 
maydonlarida o’tkaziladi. Buning uchun o’rmon o’rug’lari ob’ektlarining har bir 

---

48
kategoriyalarida - doimiy o’rmon o’rug’lari uchastkalari (DO’UU)da, o’rmon 
o’rug’lari plantastiyalarda, vaqtinchali o’rmon urug’lari uchastkalarida 
(VO’UU) 
va 
boshqalarda 
sinov 
maydonchalari 
belgilanadi. 
Sinov 
maydonchalari kuzatilayotgan turning meva hosilini to’liq xarakterlaydigan 
bo’lishi zarur. 
Fenologik kuzatishda yoppasiga meva hosil berish fazasiga kirish muddati 
belgilanadi va hosilni kamaytirish yoki ko’paytirish sababi aniqlanadi. 
Yoppasiga meva hosilga kirish fazasi sinov maydonchasidagi belgilangan 
tur daraxt va butalardan 50% idan ko’p qismi hosilga kirgan vaqtdan 
hisoblanadi. Fenologik kuzatish davrida meva hosil berishning quyidagi 
yoppasiga kirish fazalarining sanalari qayd qilinadi: gullashi yoki 
mikrosporofillardan quruq havoda engil silkitilganda gulchangi uchadi, 
gulkosasi rivojlangan turlarida esa guli tushadi; meva tugunaklari paydo bo’lishi 
- gul va gulkosalar o’rnida meva shaklana boshlashi, ignabarglilarda 
kubbalarining o’sishi boshlanishi va ularning yaxshi rangga kirishi (qarag’ayda 
bu faza gullagandan keyin bir yil muddatda kuzatiladi); mevalarning qubba, 
urug’ pishib etilishi - qachonki ular meva kattaliklari tegishli o’lchamlarga va 
rangi pishib etilgan meva xususiyati rangiga kirganda hisobga olinadi. 
Kutiladigan urug’ hosilini hisobga olish ko’rish mumkin bo’lgan joylarda 
ko’z yoki binoklda o’tkaziladi. Bunda gullari tugunaklari va pishib etilgan 
mevalari bo’yicha hosildorlik aniqlanadi ya’ni hosildorlikni aniqlash yalpi 
gullash davrida (I faza), yalpi tugunaklar hosil bo’lish davrida (II faza), qubba, 
meva va urug’larning pishib etilishining boshlanishi davrida (INI faza). Bu 
holatlarda sinov maydonlarida meva hosil berishni kuzda chamalab daraxtlar va 
butalarning turlari bo’yicha gullash va meva hosil berishi ballari aniqlanadi. 
DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalari uchun hosildorlikni aniqlashda 
A.A.Korchagin shkalasidan boshqa barcha o’rmon urug’lari ob’ektlarida esa 
A.G.Kapper shkalasidan foydalaniladi. 
DO’UU va o’rmon urug’lari plantastiyalarida meva hosil berishni kuzda 
chamalab baholash 0,25 ga maydonga ega bo’lgan doimiy sinov maydonlarida 
15-20 model daraxti bo’yicha meva hosilning turli darajasida o’tkaziladi. 
Buning uchun A.A.Korchagin shkalasidan foydalaniladi. 
O’rmon 
urug’lari 
ob’ektlarining 
(DO’UU, 
o’rmon 
urug’lari 
plantastiyalari, VO’UU) har bir kategoriyalari uchun kuzatilayotga tur bo’yicha 
xo’jalikda, bo’limida gullash yoki meva hosilning o’rtacha arifmetik balli 
aniqlanadi. 

---

49
A.A.Korchagin va V.G.Kapper shkalalari bo’yicha hosilni kuzda 
chamalab baholash urug’ hosilini miqdoriy hisobini aniqlash imkonini 
bermaydi. Shuning uchun hosilni INI fazasida shunday baxolash bilan birga 
urug’ni yig’ib -terib olib og’irligi, kilogramda aniqlanadi. Bu maqsadda model 
daraxt usulidan (A.F.Pravdin bo’yicha) va o’rmon urug’lari uchastkalarida va 
plantastiyalarda kutilayotgan urug’ hosilini aniqlash usulidan foydalaniladi. 
Model daraxtlar usuli. Bu usul o’rmon urug’lari ob’ektlarida (VO’UU), 
yosh daraxtzorlarda, o’rta yoshli va etilayotgan tabiiy va sun’iy daraxtzorlarda 
meva hosilni hisobga olish uchun qo’llaniladi. Sinov maydonida 0,1-0,25 ga 
kattalikdagi maydonchani ajratiladi va unda kuzatilayotgan turdan meva hosili 
bor daraxtlarni hisoblanadi. Shulardan ko’krak diametri va hosili o’rta bo’lgan 
(sinov maydonchasidagi o’rta hosil balliga teng) 5ta model daraxt tanlab olinadi. 
Har model daraxtda binokl yordamida yoki tanasiga chiqib barcha kubba 
(mevasi) hisoblanadi, ularning har bir model daraxt uchun o’rtacha miqdori 
topiladi, uni belgilangan hisoblash maydonchasidagi hosilli daraxtlar miqdoriga 
ko’paytiriladi va bu miqdor barcha sinov maydonchasiga, 1 ga maydonga, 
o’rmon o’rug’lari ob’ektining barcha maydoniga hisoblanadi. Vaqtinchali 
O’UUda va kesishga ajratilgan o’rmonlarda qubba (meva) kesilgan model 
daraxtlarda hisoblanadi. 
Qubbaning ( mevaning) o’rtacha og’irligi va urug’ning chiqishi haqidagi 
ko’p yillik mashg’ulotlardan foydalanib 1ga maydondan va o’rmon urug’lari 
ob’ektlarining barcha maydonidan kutilayotgan urug’ hosilni kilogrammda 
hisoblanadi. Ko’p yillik mashg’ulotlardan foydalanilgan holatda bir qubbaning 
o’rtacha og’irligi va urug’ining chiqishi qubba (mevaning) pishib etilish davrida 
yig’ib terib olingan 1 kg og’irlikdagi namunasini maxsus qayta ishlanib taxlil 
qilingan natijasi bo’yicha aniqlanadi. 
Yoppasiga hisoblash usuli, o’rtacha ko’rsatgichga ega bo’lgan uchastka 
qismida 0,1-0,25 ga kattalikda sinov maydoni ajratiladi, u erda barcha daraxtlar 
kesiladi va ulardagi mevalar (qubbalar) yig’ib, terib olinadi. Mevasida 
(qubbasidan) urug’lari ajratib olinib ularning og’irligi aniqlanadi. Sinov 
maydonidagi hosilni bilgan holatda, 1 ga maydondagi urug’ hosildorligi 
aniqlanadi. 
Model daraxtlar usuli, 0,1-0,25 ga kattalikdagi sinov maydonlarida 
daraxtlarni o’sish sinfi bo’yicha ajratib yoppasiga hisobga olish (alohida hosil 
borlar va hosili yo’qlar) o’tkaziladi, har bir sinfi bo’yicha 10%dan kam 
bo’lmagan model daraxtlar kesiladi, ularda qubbalarni, mevalarni yoppasiga 
hisobga olinadi va ularning bir daraxtga to’g’ri keladigan miqdori aniqlanadi. 

---

50
Har bir o’sish sinfidagi bir daraxtning o’rtacha urug’ hosilini bilgan holda sinov 
maydonidagi hosilli daraxtlarning barchasining va 1 ga maydondagi urug’ hosili 
hisoblanadi. 
To’kilgan meva yoki urug’ bo’yicha hosilni hisoblash usuli. Pishib etilgan 
fazasida to’kilgan meva yoki urug’ni yig’ib terib olinadi. Urug’ini shamol 
yordamida uchirib keladigan urug’i engil daraxtlarda urug’ o’lchagich usuli 
qo’llaniladi. Buning uchun sinov maydonlarida urug’lar to’kilishidan oldin bir 
tekis urug’ tutgichlar o’rnatiladi, ular 0,25 m
2
tutish yuzasiga ega bo’lgan to’rt 
burchak yoki aylana kesimidan metall varonkalar. 
Tushgan urug’larni har 3-5 kundan keyin hisobga olinadi. Aniq natija 
olish uchun 0,25 ga kattalikdagi sinov maydonida 50 dan kam bo’lmagan urug’ 
o’lchagichlar o’rnatilishi tavsiya etiladi. 
Yirik urug’lar uchun (eman, yong’oq, kashtan, buk) sinov maydonlarida 
25m
2
kattalikdagi hisobga olish maydonlari tuziladi, ular urug’lar pishib etilib 
to’kilishidan oldin tozalanadi.Biroq urug’ o’lchagichlar va hisobga olish 
maydonchalari yordamida qisqa muddatda urug’ hosilini to’liq aniqlab 
bo’lmaydi, shunga qaramasdan daraxtlar kesiladigan uzoq vaqt muddatda aniq 
hosil miqdorini aniqlash imkoniyatini beradi. 
Sinov shoxchalar usuli. Bu 1 m uzunlikdagi shoxga to’g’ri keladigan gul, 
kubba yoki meva miqdorini aniqlash imkonini beradi. Yaxshi rivojlangan 10-20 
ta daraxtlar tanasining turli qismidan bir necha shoxlar kesiladi. Ularda barcha 
qubba yoki meva hisoblanadi, 1 m shoxga to’g’ri keladigan qubba va mevaning 
o’rtacha miqdori aniqlanadi. Meva hosilni ushbu usulda haqqoniy baholash 
uchun hosildorlik shkalasidan foydalanish tavsiya etiladi. 
Savollar: 
1. 
Urug’lar hosilini aniqlash usullarini ayting? 
2. 
Kapper shkalasi bo’yicha urug’ hosilini aniqlash usulini tushuntiring? 
3. 
Karchagin shkalasi bo’yicha urug’ hosilini aniqlash usulini tushuntiring? 
4. 
Urug’ hosilini prognozi nima?