I. N. Ismanov, J. X. Kambarov, M. M. Turdaliyeva korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni tashkil etish

5.1-jadval

Korxonalarni moliyaviy mustahkamligiga ko‘ra taqsimlash jadvali¹

Ko‘rsatkichlarni nomlanishi	Ballar yig‘indisi	Moliyaviy nomustahkamlik turlari (o‘rtacha holat) / ballar miqdori
		1	2	3	4	5	6
1	2	3	4	5	6	7	8
To‘lovga qobillikning yig‘ma koeffitsienti*	25-0	>1.0/25	0.9/20	0.8/15	0.7/10	0.6/5	<0.5/0
Tez likvidlik koeffitsienti**	20-0	>1.5/20	1.4/16	1.3/12	1.2/8	1.1/4	<1.0/0
Joriy likvidlik koeffitsienti ***	18-0	>2.1/18	1.9/15	1.7/12	1.5/9	1.3/6	<1.1/0
Xususiy aylanma mablag‘lar bilan ta’minlangan-lik koeffitsienti ****	20-0	>0.2/20	0.17/16	0.14/12	0.11/8	0.08/4	<0.06/0
Moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti *****	17-0	>0.6/17	0.55/14	0.5/11	0.45/8	0.4/5	<0.35/0
Jami ballar-	100-0	100	81	62	43	24	0

Izoh: yuqoridagi jadvalni hisoblash uchun formulalar bilan tanishib chiqiladi:

To‘lovga qobillikning yig‘ma koeffitsienti

*Ksvt=(A1+0,5A2+0,3A3)/(P1+0,5P2+0,3P3)

Tez likvidlik koeffitsienti

**Ktl=(A1+A2)/(P1+P2)

Joriy likvidlik koeffitsienti

***Kjl=(A1+A2+A3)/(P1+P2)

Xususiy aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti

****Kxat=(P4-A4)/(A1+A2+A3)

Moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti

*****Kmm=(P4+P3)/Jami balans
Reyting asosida baholash usulidan ko‘rinadiki, to‘plangan ballar miqdoriga qarab tashkilotning moliyaviy holati aniqlanadi. Ya’ni:

1-moliyaviy mustahkam va to‘lovga qobil tashkilot (100-85)

2-me’yoriy mustahkam, lekin qisqa muddatli to‘lovlar bo‘yicha muammo bo‘lishi mumkin (84-70)

3-korxonada moliyaviy nomustahkamlikning rivojlanishi to‘lovlar muddatini uzayishi (69-50)

4-davomiy moliyaviy nomustahkamlik va to‘lovga noqobillik (49-30)

5-korxona moliyaviy holatini inqirozga uchrashi (29-11)

6-korxonaning bankrotlik holati yoki ishlab chiqarish faoliyatini amaliy jihatdan to‘xtashi (<10)

Bu besh pozitsiyali reyting asosida baholash usuli yordamida Respublika sanoat korxonalari faoliyatini baholash mumkin. Unda ular tomonidan qabul qilingan moliyaviy boshqaruv qarorlarining samaradorlik darajasi o‘rganiladi.

Korxonalar faoliyatida moliyaviy reyting asosida baholashning yana bir qancha usullari mavjud. Bu usullardan biri korxonaning hayotiylik siklida tutgan o‘rniga qarab moliyaviy koeffitsientlarni aniqlash va undan eng birinchi foydalanish usulidir. Unga ko‘ra, korxona o‘zining hayotiylik chizmasining qaysi fazasida turganiga qarab, uni tashxislash ko‘rsatkichlari tanlanadi. Bu nazariy masala bo‘yicha birinchi fanga “Firmada inqirozga qarshi boshqarishning strategiya va taktikasi” o‘quv qo‘llanmasining A.P.Gradov tahriri ostidagi mualliflari kiritgan. Ular korxonaning moliyaviy holati ko‘rsatkichlari va hayotiyliksikl fazalari o‘rtasidagi qonuniyatning mavjudligini e’lon qildilar. Nazariyaga asosan mualliflar ko‘rsatkichlarni 5 ta shartli kategoriyalarga bo‘ldilar:

1. 
   Likvidlik ko‘rsatkichlari (mutloq likvidlik, umumiy likvidlik, joriy likvidlik, manevrlik va to‘lovga qobillik);
   
2. 
   Moliyaviy holat koeffitsientlari;
   
3. 
   Aylanuvchanlik koeffitsientlari;
   
4. 
   Rentabellik ko‘rsatkichlari;
   
5. 
   Sotuv rentabelligi.
   

Ular o‘z takliflarini firma raqobatbardoshligining hayotiy sikli (FRHS) deb atadilar. U quyidagi ko‘rinishga ega (5.2-jadval).

O‘quv qo‘llanmaning mualliflari korxona hayotiylik siklining turli bosqichlariga bog‘liq holda moliyaviy ko‘rsatkichlarni keraklik darajasiga qarab taqsimlaganlar va jadvalni keltirib chiqarganlar. Unda 4 burchakda yulduzcha(*) bilan belgilangan joydagi ko‘rsatkichlar korxona hayotiylik siklining aynan shu davrida muhim va eng kerakli ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. Lekin mualliflarning aytishicha, bu belgilanish bilan boshqa ko‘rsatkich bu bosqichni tadqiq qilishda foydalanilmaydi degani emas, chunki hamma ko‘rsatkichning o‘z o‘rni bor. Tahlilchi o‘z intuitsiasidan kelib chiqqan holda bunga baho berishi mumkin.