|
Tayanch so`z va iboralar: san’at hayotning badiiy in’ikosi,san’at haqida nazariyalar, ilohiy nazariya, o`yin nazariyasi, obrazlilk – san’atning bosh alomati, san’at turlarining o’ziga xosligi, san’at va uning kelib chiqish tarixi, san’atning go’zallik kategoriyasi, ijtimoiy ong shakli.
Ma’ruza matni.
San’at hayotning badiiy in’ikosi.
San’at – ijtimoiy ong shakllaridan biri. Ijtimoiy ong shakllarining hayotni obraz orqali ifodalash turiga kiradi. U inson hayotida:
1) Amaliy.
2) Ma’naviy
San’at shakllanish va takomillashish jarayonida eng avval insoniyatning amaliyoti bilan bog’liq bo’lib, so’ng u alohida caviya bilan mustaqil shakl ola boshlagan. Fan sohasining predmetiga aylandi. Estetika fani san’atning tarixi va shakllanishi, takomili, o’ziga xos xususiyatlari, turlari, o’xshash va noo’xshash tomonlari, ijtimoiy hodisa ekanligini o’rganadi. Qisqasi, san’atning inson va jamiyatdagi o’rni, mavqei hamda ahamiyatini estetika fani o’raganadi.
San’atning kelib chiqish tarixi jamiyatning ilk bosqichiga borib taqaladi. Ilk bosqichda san’at amaliyot bilan bog’liq bo’lib, u ma’naviy yo’sinda ajralib chiqqan. Ma’naviy jihati ham moddiy, ham amaliyot bilan qo’shilib ketgan davrni o’z boshidan kechirgan. Oradan vaqtlar o’tgan, ijtimoiy taraqqiyotning yuqori pog’onasiga ko’tarilishi bilan san’at insoniyatning alohida sohasiga aylandi. San’atning taraqqiyotida yangi omillar paydo bo’ldi va ularning ta’sirida o’zgarishlar yuzaga keldi:
tashqi faktorlar;
literaturamoddiy ishlab chiqarish;
jamiyatning ijtimoiy tuzumi;
texnika inqilobi;
ijtimoiy ong rivoji (mafkura, ijtimoiy-psixologik mafkura) kabilar.
Har bir davrning ijtimoiy-iqtisodiy o’sishi, ayni chog’da, san’atning shakllanishi va kamolini ham belgilaydi. San’atning mohiyati, o’ziga xos xususiyatlarini to’liq idrok qilish uchun shu davr san’ati rivojlanish yo’nalishi, jarayonlari, uslublarini davrning ijtimoiy-iqtisodiy turmushini o’rganish natijasida aniqlash mumkin bo’ladi. Boshqacha aytganda, Navoiy davri san’atning mohiyatini bilish uchun o’rta asr iqtisodiy-ijtimoiy yo’nalishning xarakterini bilish shart.
O’rta asrda naqqoshlik, bezak, kulolchilik san’ati rivoju ravnaq topgan. Kitoblarga, buyumlarga naqsh berish oliy darajada bo’lgan. Ov, adabiy anjuman, ma’shuqalarning raqs tushishlari asosiy mavzu edi. Aniq inson surat va siyratini chizish juda kam uchraydi. Masalan, Alisher Navoiy, Xo’ja Ahror, Husayn Boyqarolarninggina suratlari chizilgan. Bu o’rta asrning mafkuraviy yo’nalishi bilan ham bog’liq. Alohida olingan shaxslarning suratini chizish din tomnidan ma’n qilingan. Bu borada adib Pirimqul Qodirovning “YUlduzli tunlar” romanida shahzodaning egachisi Xonzodabegimning suratini chizish muammosi fikrimizni dalillaydi. O’sha tasvir:
“- Men eshitdimki, mavlono (Fazliddin) musavvir ham emishlar.
Aslida me’morlar musavvirlik san’atidan xabardor bo’lmoqlari darkor.
Undoq bo’lsa, mening suratimni chizib ko’ring!
Kutilmagan bu taklifdan cho’chigan mulla Fazliddin atrofga alanglab qaradi. To’rxonada boshqa hech kim yo’q. SHunday bo’lsa ham ovozini pasaytirib dedi:
Bajonidil, chizar edim. Faqat....
Havotir olmang, mavlono, men sir saqlashga qodirmen!
Agar men chizgan surat narigi dunyoda jon talab qilib kelsa, qaydan topurmen begim?
Agar suratim uchun sizdan jon talab qilsalar, menga ayting, men o’z jonimni bergaymen!”1
San’at ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bevosita bog’liqdir. XX asrga kelib o’zbek xalqining hayotida ham tub ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu madaniyat va san’atda ham jiddiy muvafaqqiyatlarni olib keldi. San’atning yangi shakl va janrlari, ya’ni teatr, opera va balet janrlari, kino, haykaltaroshlik kabilar.
Keyingi yillarda radio va televideniye paydo bo’lishi bilan birga melodrammatik janrlar keng qamrovli jarayon oldi. Spektakl, inssenirovka, shu kunlarda esa milliy seriallar keng rivojlanish yo’liga o’tib oldi. “Tutash taqdirlar” milliy seriali o’zbek xalqi hayotida yangilik bo’ldi. Unda milliy udumlarning yaxshi an’analari, ya’ni mahalla jamoani uyushtiruvchi, bir yo’nalishga soluvchi markaz ekani, boshqacha aytganda, xalqimiz jamoa bo’lib yashash, ishlash va marosimlarni o’tkazishga nihoyat moyil xalq. Serialdagi Abdulla aka shunday oqsoqol, mahallaning koriga yaraydigan inson. SHu bilan birga mahallaning kuch-qudrati, jamoatchilik fazilatini mansab, boylikka almashtirib qo’ygan bugungi zamondoshlarimiz obrazlari ham yaxshi berilgan.
Udumimizda “qaynona ham o’z ona” iborasi asrlardan buyon xalq tilida yashab keladi. Serialda Jamila – qaynona obrazi berilgani, u o’g’lining orzu-havasini emas, balki o’zining mol-dunyoga o’chligini namoyish qiladi. Jamila hamma narsani molu mulk, pul bilan o’lchaydi. SHu asnoda hayoli, iffatli kelini Nargizani uyiga sig’dirmaydi.
Milliy serialda yorqin obrazlardan biri Ra’no va Bekzodlardir. Har ikkisi ham zamonaviy yoshlar. O’qimishli, madaniyatli, muomala munosabatini yaxshi bilishadi. Ular o’rtasida sevgi rishtalari bog’lanadi. Ammo ular sevgini javhar singari ardoqlaydi. Ra’no onasining orzusi, ya’ni tanovar raqsini maqomiga keltirib o’ynashni orzu qilgan, ammo otasi uni “oq” qilgan. Ona orzusini Ra’no amalga oshirmoqchi, oshiradi ham. SHu o’rinda milliy serial yana bir muhim hodisani hayotimizga singib ketayotgani haqida fikr boradi. Raqqosani turmush o’rtoqlikka tanlash masalasi. Bu muammo Ra’no obrazida ifodalangan. U haqiqiy raqqosa bo’lishi bilan birga tengsiz iboli, hayoli qiz.
Bekzod zamonaviy va madaniyatli yigit bo’lgani uchun ham uni qattiq sevadi. Nogiron bo’lib, bemorxonada yotib qolgan chog’da ham unga parvona bo’lib yashaydi. Ular o’rtasidagi sevgi bugungi yoshlarimizga ibrat bo’larlidir.
Xullas, milliy serial hayotiy chiqqan.
San’at davrlar osha xalqning ijtimoiy sharoiti, uning muttasil o’sib borishi bilan chambarchas bog’liqdir. U xalqning badiiy saviyasi, ma’naviy ehtiyoji bilan birga o’sib boradi. San’at aslida xalqchilik tamoyili bilan shakllanadi va rivojlanadi. Unga buyuk insonparvarlik xosdir. U do’stlik, hamkorlik, xalqparvarlik, tinchliksevarlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, kamtarlik, insoniylik, jamoatchilik kabi xislat va fazilatlarni kuylaydi. SHuningdek, xudparastlik, shovinizm, axloqsizlik, molparastlik, aysh-ishrat, irqchilik, zo’ravonlik, xullas, inson ma’naviyati va go’zalligi uchun yot bo’lgan odatlarni fosh qiladi va jiddiy tanqid ostiga oladi.
Bugungi kunda o’zbek san’ati misli ko’rilmagan darajada o’sdi. Tasviriy, amaliy san’at darajasiga yetdi. Respublika Badiiy akademiyasi tashkil topdi. Milliy bog’dagi Alisher Navoiy, Mustaqillik maydonidagi “Motamsaro ona”, “Baxtiyor ona” va yangidan o’rnatilgan “Vatanga qasamyod” monumenti san’atimizning ko’rki bo’lishi bilan birga milliy san’atimizning ravnaqidan dalolat beradi.
O’zbekiston san’ati jahon san’ati an’analari bilan hamkorlik qilib, kundan-kun rivoju ravnaq topmoqda. Bu borada Prezidentning qaror va farmonlari Yo’lchi yulduz bo’lmoqda. Ayniqsa, musiqa san’ati borasida qarorlar bu boradagi dadil qadamlardan biridir. YOshlarimiz pionino va skripkada jahon tanlovlarida birinchi, ikkinchi o’rinni ishg’ol qilmoqdalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
