|
1 Ziyo.A. O'zbek davlatchilik tarix. T. Sharq. 2000 y.
. Natijada hech bir nizosiz va totishuvlarsiz Xalil Sulton mana shu oson o’ljaga egalik qildi va mulkni, balki (butun) olamni jahannamdan Kavsari Salsabiyga95 badal qildi”96.
Bu paytda qonuniy taxt vorisi Pirmuhammad sodir bo’layotgan voqealardan batafsil xabardor bo’lmay, g’aflatda edi. Yoshligini jang maydonlarida o’tkazgan Pirmuhammadxon keyingi paytlarda ayshishratga berilib, hukumatni boshqarish ishini ochko’z va hiylagar vaziri Pirali Tozga topshirib qo’ygan edi. Pirmuhammadxon bobokaloni Temurning vafoti haqidagi xabarni ishrat bazmida oldi. Bu paytda Samarqandda, saroy doirasida parokandalik va qarorsizlik hukm surar edi. Agar Pirmuhammadxon sharob kosalarini qo’yib, qo’liga urush qurolini olib, darhol askar to’plab Samarqand ustiga kelganda, buvasining taxtiga ega bo’lur erdi. Lekin u kechikdi. Mironshohning Toshkentda yashayotgan 12 yashar o’g’li Xalil Sulton mirzo harakat boshladi. U bu yerdagi bir necha obro’li zobitlarning quvvatlashi bilan buyuk bobosining taxtiga da’vogarlik qilib, to’siqchiliksiz Samarqand ustiga yurdi97.
Keyin Xalil Sulton Samarqandga ravona bo’ldi. Uni shahar ulug’lari qarshi olib, istiqboliga shahar noibi va zaimlari chiqdilar. Shaharlar noiblari qora kiyimga burkanib, motam liboslarini kiyib, uning huzuriga tashrif buyurdi. Ushbu jasadga ta’zim (qilish) uchun hamda Xalil Sultonning sog’-salomat qaytgani va podshohlik taxtini olgani bilan muborakbod etish uchun akobirlar va ulug’lar keldilarToshkentdan yo’lga chiqqan Xalil Sultonni Samarqanddan to’rt farsax beridagi Temur qurdirgan Sheroz qishlog’ida amir Arg’unshoh va Yusufxo’ja kutib olishdi va unga shahar-u qal’aning, xazinaning kalitini berishdi. U 1405 yilning 16 martida, chorshanba kuni shaharga kirib, Temurning vasiyatini bajarmoq uchun Muhammad Jahongirni xon ko’tardilar va Xalil Sulton bilan uning nomidan aqcha chiqardilar. Barcha farmonlar uning otidan chiqarilsa-da, aslida hokimiyatni Xalil Sulton idora etmoqda edi. Ammo ne bo’lsa bo’lsin, tarixda Temurning yonida doimo “xon” deb e’lon qilingan birisi bo’lganini eslasak, Muhammad Jahongirning xon deb ko’tarilishi ham muhim hodisa edi. Lekin Xalil Sulton taxtdan ketishi bilanoq Muhammad Jahongirning xonligi ham tugardi. Shohruh zamonida Movarounnahr va Xurosonda Chingizxon naslidan xon ko’tarish an’anasi tugadi1405 yil 18 martda Xalil kam sonli qo’shini bilan shahar darvozalari oldida paydo bo’ldi: bir qator amirlar uning safini tark etgan edi; ularning ayrimlari Sohibqironning so’nggi irodasiga xiyonat qilganlari uchun afsuslangan bo’salar, ayrimlarining (ular ko’pchilikni tashkil etar edi) bu yigitning saltanat shohsupalari tomon shiddat bilan odimlashi uzoqqa bormasligiga ishonchlari komil edi.Bir necha kundan so’ng Xalil taxtga o’tirdi, uni o’z tarafdorlari va Samarqand buzuqilari qizg’in olqishladilar. U taxtda o’tirib amirlar, yuqori martabali amaldorlar va temuriylar oilasi ayrim a’zolarining o’ziga sodiqligi haqida qasamyodlarini qabul qildi va shundan so’ng solnomalarda yozilishicha, “butun Osiyoning xazinalari jamlangan” qal’aning chuqur yerto’lalarini aylanib chiqdi… Boyliklardan boshi osmonga yetdi va qarshisida barcha xohishlarini amalga oshrish manbalari va kuch-qudratining garovlarini ko’rgandek bo’ldi100Samarqand taxtini egallagan Xalil Sulton o’zini Movarounnahrning oliy hukmdori deb e’lon qiladi. Pirmuhammadning yo’lini to’sib, uning rejalarini buzib yuborish niyatida hatto u Amudaryoning o’ng tomonidagi yerlarni ham o’z tasarrufiga oladiiMa’lumotlardan ko’rinadiki, nodir boyliklar, Sohibqiron niyat qilganidek, taxt vorisi Pirmuhammad emas, balki xayolda yo’q Xalil Sulton tomonidan osonlik bilan egallandi101.Taxtni g’ayriqonuniy bosib olgan hukmdor xazinani mamlakat va xalq manfaati uchun emas, balki o’z hokimiyatini mustahkamlash va huzur-halovatini ta’minlashga sarfladi. Chunonchi, u lashkarboshilar, mansabdorlar, din peshvolari, va boshqa atoqli kimsalarni o’z tarafiga jalb qilish maqsadida oltin, kumush va javohirlarni bug’doy tortadigan tarozi bilan ulashdi. Uning bunday qilmaslikdan o’zga iloji ham yo’q edi. Chunki Shohruh, Pirmuhammad va boshqa shahzodalar taxtdan voz kechishmagan, beklar va lashkarboshilar orasida Sohibqiron vasiyatiga sodiq kishilar ko’p edi.Xalil Sulton bobosi Sohibqironga “sodiqligi”ni namoyish qilish va mavqeini mustahkamlash uchun uning jasadini Muhammad Sulton madrasasidan olib, hozirgi gumbazli maqbaraga qo’yish bilan shug’ullandi. Bu tadbir qanday amalga oshirilganligini Ibn Arabshoh quyidagicha ta’riflagan: Jasadni “tobutga solib, boshliqlar boshlarida ko’tardilar. Uning janozasi marosimida Podshohlaru qo’shinlar boshyalang, qora kiyim kiygan holda bordilar, ular bilan birga amirlar va a’yonlar toifalari ham ham bor edilar. Temurni nabirasi Muhammad Sultonning yoniga, nabirasi madrasasiga, Ruhobod deb ataladign joy yaqiniga qo’ydilar… Xalil Sulton uning (jasadi) ustida aza shartlarini: xatmi Qur’on, rub’a poralari, duo o’qitish, sadaqalar tarqatish, taomlar va shirinliklar ulashishni bajo keltirdi. (Keyin) u qabrni sag’ana qilib ishlatib, (Temur) ishini nihoyasiga yetkazdi102.
Do'stlaringiz bilan baham: |
