|
2.3 Иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари
Кўпгина давлатлар ўзини даражасини АҚШ билан тенглаштиради. Турли
ҳилдаги ишлаб чиқариш омилларини бирикиши ҳамда ҳар – ҳил давлатларнинг
ривожланиши шароити, иқтисодий ривожланиш даржасини белгилаб беришга
йўл қўймайди, деган бир фикр мавжуддир. Бунинг учун бир қатор асосий
кўрсаткичлар қўлланилади:
1.
Аҳоли сонига тўғри келадиган ЯИМ;
2.
Аҳоли сонига тўғри келадиган ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотларни
турлари;
3.
Аҳолини турмуш даражаси ва сифати;
4.
Иқтисодий ўсиш кўрсаткичларининг натижаси;
Айтиб ўтиш жоизки иқтисодий ривожланиш даражаси бу тарихий
тушунча бўлиб, миллий иқтисодий ривожланишнинг ҳар бир поғонаси ҳамда
жаҳон ҳамжамиятига унинг асосий кўрсаткичларига озми – кўпми ўз таъсирини
кўрсатади.
Аҳоли сонига тўғри келадиган ЯИМ кўрсаткичи иқтисодий ривожланиш
даражасининг ташқисини аниқлаб берувчилардан ҳисобланади. Бир қанча
ривожланган давлатлар 90 йилларнинг ўрталарида АҚШ да аҳоли сонига ЯИМ
кўрсаткичи жуда юқори даражада бошқа ривожланган давлатлларга
солиштирганда, лекин бошқа кўрсаткичларга қараганда иқтисодиѐт соҳасининг
тизими аҳоли сонига тўғри келган ишлаб чиқаришган маҳсулотларнинг турлари
ва бошқалар бундай давлатлар ривожланган давлатлар сарасига кирмайди.
Бошқа кўрсаткичлар халқаро кўламда кенг қўлланиладиган, иқтисодий
46
соҳасининг тизими ҳисобланади, тизимларга бўлиб чиқарилиб унга ЯИМ
асосида ташҳис қўйилади.
Биринчи навбатда халқ хўжалиги соҳасида йирик тизимлардан яъни
молиявий ва молиявий бўлмаган маҳсулотлар орасидаги фарқ ўрганилиб
чиқилади.
Бу солиштирув биринчи навбатда ишлаб чиқаришнинг умумий белгилаб
беради. Бошқа соҳаларнинг тизимини ўрганиб чиқиш ҳам катта аҳамиятга эга.
Шундай қилиб, ишлаб чиқариш соҳасидаги ташҳис натижалари шуни
кўрсатадики, машинасозлик ҳамда химия соҳалари қандай аҳамиятга эга ва
бошқа соҳалар илмий-техникавий ўсишни таъминлаб берувчи.
Масалан: ишлаб чиқаришдаги олдинга бораѐтган давлатларда
машинасозлик соҳасидаги кўрсаткичлар 150-200 ундан ҳам юқори кўрсаткичи
паст бўлган иқтисодий ривожланиш даражаси 10-15 даража паст бўлган
давлатлар ҳамда бошқа турдаги соҳаларнинг эгалаган янги йирик хўжалик
ѐқилғи-энергияси, агросаноат, қурилиш ҳамда ҳом-ашѐ, ҳарбий бўлинма ва ҳ.к.
Давлатнинг иқтисодий ривожланиш даражаини уни асосий ишлаб
чиқараѐтган маҳсулотига қараб белгиланади (миллий иқтиосдиѐтнинг таянчи
ҳисобланган маҳсулотларни). Шу асосий ишлаб чиқариш ган маҳсулотларнинг
қанчалик давлат учун эҳтиѐжини қондираѐтганлигига қараб берилади. Биринчи
ўринда бундай асосий ишлаб чиқариш га етарли даражада электр қуввати
олинади. Электр қуввати ривожланиш асосида етади, ҳамда бунинг орасида яна
бир соҳа чамбарчас ѐтади яъни техникавий ривожланиш ҳамда буларнинг
ишлаб чиқариш сифати сони ва хизмат кўрсатиш эътиборга моликдир ва ҳ.к.
Ҳозирги вақтда ривожланган ҳамда ривожланиш паст бўлган давлатларда
бу кўрсаткич 500та га 1 та тўғри келадиган, баъзи ҳолларда ундан ҳам кўпроқ.
Бу аҳоли сонига тўғри келадиган асосий ишлаб чиқариш ѐтган маҳсулотдир.
Статистика шуни кўрсатадики яъни мис ишлаб чиқариш, метал эритиш,
станоклар, автомобиллар, минерал ўғитлар, ҳиллик толалар ва бир қатор бошқа
маҳсулотлар.
47
Миллий Институти ишлаб чиқараѐтган меъѐрларга асосан бу ишлаб
чиқариш ган маҳсулотларнинг сифатини белгилашга ѐрдам беради, яъни бир
қанча муҳим кўп муддатга етадиган маҳсулотлардан бу мўзлатгич, кир ювиш
машинаси, телевизор, енгил автомобиль, видиоаппарат ва бошқалар.
Аҳолининг яшаш даражасининг давлатдаги ЯИМнинг ҳам йўлга қўйилганига
боғлиқ. Ўзоқ муддатга етадиган маҳсулотнинг истеъмолчи томонидан қанча
кўп олинса бу аҳолининг яшаш шароити яҳшилигидан далолат беради ва бу
аҳолининг яшайдиган давлат анча иқтисодий томонидан яхши ривожланган
ҳисобланади.
Одатда аҳолининг турмиш даражасининг қўйидаги 2 та кўрсаткичлари
ўзаро боғлиқлиги орқали белгиланади. Меҳнат ресурсларининг ҳолати ўртача
ҳаѐт кечиришнинг давомийлиги аҳолининг саводхонлиги даражаси, аҳоли
сонига тўғри келадиган асосий маҳсулотларнинг истеъмоллик даражаси, меҳнат
ресурсларининг квалификациялилик даражаси 10минг аҳоли сонининг ичидан
қанчаси ўқиѐтгани ва талабларининг сони ЯИМ даги билимларни оширишдаги
сарф ҳаражатларнинг сони, соҳа хизматларининг ривожланиши (10минг та
аҳолига тўғри келадиган шифокорлар сони 1минг аҳолига тўғри келадиган
шифохонадаги ўринлар сони, аҳолининг ўй-жой билан таъминлаганлиги ўй
жиҳоз ва ҳ.к.).
Оҳирги йилларда жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, турмуш сифатини
аниқлаш учун ўз ичига ижтимойи иқтисодий кўрсаткичларни ҳамда аҳолининг
саводхонлигини ошиши ҳаѐт кечириш давомийлиги айрим кўрсаткичлардан ѐки
бўлмасада умумжамиятнинг ривожланишини таъминловчи индекслардан
фойдаланмоқда ва ҳ.к. ўз ичига қамраб олган.
Шу кўрсаткичларга алоҳида тўхталиб ўтилади, энг муҳимларини айтиб
ўтишимиз лозим:
Меҳнат билан таъминлаш (ишлаб чиқариш ва аграр хўжалиги, ишлаб
чиқариш алоҳида соҳалари).
ЯИМ капитал сиғимининг бирлиги ѐки аниқ бир ишлаб чиқариш
кўриниши.
48
Фондларнинг асосий фонд тақсимлаш бирлиги
ЯИМ нинг хом-ашѐ сиғими бирлиги ва асосий ишлаб чиқариш кўриниши.
Оҳирги йилларда Халқаро Валюта Фонди ҳамда МДҲ да қабул қилинган
кенг қамровли рақобатбардош кўрсаткичлардан фойдаланилмоқда, бир қатор
кўрсаткичлар нарх-навони ўсишини ўлчаш учун ҳамда давлатда ишлаб
чиқариш ган маҳсулотни қолиб кетишини ва бошқа ривожланган давлатларда
нисбатан солиштириш кўрсаткичларидир.
Маош тўлаш учун кетаѐтган сарф ҳаражатлар (1та ишлаб чиқариш ган
маҳсулотнинг ҳисобига)
Бир иш куни кетадиган меъѐрий сарф ҳаражатлар(1та ишлаб чиқариш ган
маҳсулотнинг ҳисобига)
Нарх-наво устига қўшилган элементларнинг даражаси ва ҳ.к. биринчи
ишлаб чиқариш факторларини сарф ҳаражатларнинг кўрсаткичлари.
Маҳсулотнинг чакана нархининг солиштириш даражаси. Экспорт
қилинадиган товарнинг солиштириш даражаси. Албатта бу система давлатнинг
иқтисодий ривожланишининг тўлақонли кўрсатиб бера олмайди, лекин айрим
фаолияти соҳаси халқаро бозорда рақобатбардошлиги яққол кўрсата олади.
Иқтисодий ўсиш 2 усул билан аниқланади ва ўлчанади.
1-
усул реал ЯИМ ни (ЯММ,СММ) ўтган даврга нисбатан ўзгариши
сифатида аниқланади ва мамлакатнинг умуиқтисодий имкониятлари
ҳаракатини ифодалаш учун ишлатилади.
2-
Усул реал ЯИМ ни ( ЯММ , СММ ) ўтган даврга нисбатан аҳоли жон
бошига ўзгариши сифатида аниқланади ва мамлакат ижтимоий ривожланиши
даражасини ва ҳаракатининг сифат ўзгаришларини ифодалаш учун
фойдаланади. Иқтисодий ўсиш суратлари ва қўшимча ўсиш суръатлари бир-
биридан фарқланади:
Қўшимча ўсиш суръатлари қўйидаги формула бўйича аниқланади.
49
Бунда , Y
0
– базис йилдаги реал ЯИМ, Y
i
- шу йилдаги реал ЯИМ, Y
i-1
- бундан
аввалги йилдаги реал ЯИМ
Кўпчилик мамлакатларнинг тарихий тажрибасида тасдиқланган қонуният
борки, унга кўра иқтисодий ўсишнинг кўлами ва суръатлари ўзаро тескари
муттаносибликда ўзгаради, яъни ўсиш кўлами миқдоран ошган сари, унинг
суръатлари пасайишига мойил бўлади. Иқтисодий ўсишнинг нафақат
миқдорий, балки сифат меъѐри ҳам мавжуд.
Do'stlaringiz bilan baham: |
