I маъруза машғулотлари

Марказий Осиёда диний-фалсафий қарашлар. Эрамиздан олдинги II асрда Кушон давлати ташкил топди. Бу даврда турли ирқларга тааллуқли маданий анъаналар ва диний оқимлар бир-бирлари билан ёнма-ён яшашар эди. Бунга кўп жиҳатдан кушон шоҳлари томонидан юрғизилган диний бағрикенглик сиёсати ёрдам берган эди. Кушон ҳукмдорлари томонидан зарб этилган тангаларда биз ҳинд, эрон ва эллинистик худолар дастаси билан боғлиқ бўлган илоҳларнинг исмлари ва сиймолари аксини учратамиз. Митра ва ҳосилдорлик худоси Орлохшо билан бир қаторда уруш худоси Веретрагна, ҳинд худолари Шива ва Будда турганлигининг гувоҳи бўламиз. Кушон империясида дунё цивилизацияси тарихида камдан-кам учрайдиган ҳодисалардан бири сифатида буддавийлик, жайнизм, зардуштийлик, махаллий ва қабилавий диний эътиқодларнинг бир-бирлари билан тинч яшаганликларини қайд этиш лозим. Айнан ана шу Кушонлар даврида Марказий Осиё ва Узоқ Шарқ мамлакатларига ёйилган Моҳаяна шаклидаги буддавийликнинг алоҳида ривожланганлигини кузатиш мумкин.
Марказий Осиёда буддавийлик. Буддавийликнинг ёйилиши маҳаллий диний эътиқодлар ва анъаналарнинг йўқ қилиниши ёки ютиб юборилиши деган маънони англатмас эди. Бу маҳаллий анъаналар таъсирида олиб келинган удумларнинг ўзаро таъсири ва ўзгаришига олиб келган мураккаб жараён эди. Буддавийлик маданияти Марказий Осиёдан Хитой, Япония ва Қурияга тарқалди. Хитойча манбалар матнида Бақтрия, Сўғд ва Парфиядан чиққан, илоҳиётга доир жиддий рисолалар ёзиб, уларни Хитой тилига таржима қилган буддавий роҳибларнинг исмлари тилга олинган. Баъзи олимларнинг фикрига кўра, Марказий Осиёлик роҳибларсиз II-IV асрлардаги Хитой, буддавийлик ҳақида деярли ҳеч нарса билмаган бўлар эди³.
Марказий Осиёда Вайбхашика буддавийлик мактаби тарқалган эди. Вайбхашика мактабига мансуб бўлганлар ўзларининг билиш назарияларида объектив дунёдан келиб чиқдиларки, уни билиш ҳис-туйғу аъзолари орқали амалга оширилади. Ашёларнинг жавҳари беш доимий унсурдир. Вайбхашика тарафдорлари фикрича, Будда оддий одам бўлган ва тўла-тўкис нирвана ҳолатига эришгач, ўз мавжудлигига барҳам берган. Бироқ унда илоҳий унсур-ҳақиқатни ички тушуниш мавжуд бўлган. Буддавийлик билан бир қаторда Марказий Осиёга ҳиндларнинг дунёвий фан ва маданиятининг унсурлари ҳам тарқалди.