I маъруза машғулотлари

Немис классик фалсафаси деб ўн саккизинчи асрнинг иккинчи ярми ва ўн тўққизинчи асрнинг бошларида Германияда вужудга келган фалсафага айтамиз. Немис мумтоз фалсафаси ўзидан олдин ўтган Европа ва жахон илғор фалсафий фикрлар ва оқимларнинг вориси давомчиси бўлиш билан бирга ўз давридаги Европанинг капиталистик тараққиёт тарихий тажрибасига ҳамда табиатшунослик ҳамда табиатшунослик техникафий ижтимоий - гуманитар билимлар соҳалари қўлга киритаётган умумлаштириш асосида пайдо бўлди. Немис мумтоз фалсафасининг пайдо бўлишида И.Кант И.Г.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.Гегель ва Л.Фейербахларнинг фалсафий қарашлари муҳим рол ўйнадилар. Гарчи улар фалсафадаги турли оқимларга мансуб бўлган бўлсаларда, лекин уларнинг фалсафий қарашларини бир бирлари билан боғловчи умумий муштарак томонлари мавжуд эди. Айниқса, мумтоз фалсафий фикр тараққиётида ўз фалсафий қарашларининг оргиналлиги, янгилиги ва бой мазмунга эгалиги билан буюк ўрин тутган файласуфлар - булар: И.Кант, Г.Гегель ва Л.Фейербахлардир.
Немис мумтоз фалсафасининг асосчиси XVIII аср немис буржуазиясининг мафкурачиси - бу Иммануиль Кант (1724-1804) дир.
Кантнинг фалсафий қарашларининг ривожи, асосан икки даврга бўлинади: биринчи даври - танқидий давргача бўлган фалсафий қарашлари (1770 йилгача); иккинчиси - «танқидий давр» ёки «транцендентал давр» фалсафий қарашлари. Танқидий давргача бўлган даврда Кант ёзган энг йирик асар – бу «Бутун умумий табиий тарих ва осмон механикаси назарияси» асари бўлиб, у асосан табиатшунослик фанларининг фалсафий муаммоларига бағишланган. У бу асарида «Небуляр» космогоник гипотезани илгари суриб, унда Қуёш ситемасидаги планеталарнинг пайдо бўлиши ва эволюцияси ҳақида фикр юритади. Унинг қарашича, Қуёш системаси (Қуёшнинг ўзи ҳам) даги планеталар даслабки «туманликлар»нинг қуюқлашувидан эволюцион йўл билан табиий равишда келиб чиқади. Шу билан бирга, Кант бу асарида бизнинг Галлактикамиздан ташқарида жуда кўп галактикалар тизими метагалактика - Катта коинотнинг мавжудлиги ҳақида ҳам фикр юритади.
Кант ўз фалсафий қарашларининг иккинчи даври-танқидий фалсафа даврида у табиатшунослик фанлари фалсафасидан фалсафанинг билиш назариясига ўтади. Кант ўзининг бу даврида «Соф ақлни танқид» (1781 й) «Амалий ақлни танқид» (1788 й) «Муҳокама қобилиятини танқид» (1790) «Пролегаменлар» (1783й) асарларини ёзади. Бу асарларида у билишнинг «танқидий» назариясини яратиб, инсон билишининг турли шартларини, билиш қобилиятининг чегарларини тадқиқ этади. Кант ўзининг бу тадқиқотларида инсоннинг худони билишни «нарса ўзида» деб атайди ва уни билиш мумкин эмас, деб эълон қилади. Шу билан бирга, у ўз тадқиқотларида инсон борлиқдаги ўз-ўзлигича мавжуд нарсаларнинг моҳиятини принцип жиҳатдан билиши мумкин эмас, инсон фақат ҳодисаларнигина, яъни унинг ўз тажрибаларида юз беришида воситачилик қиладиган усулини билиш мумкин.
Немис мумтоз фалсафасининг энг йирик вакили Георг Вильгелм Фридрих Гегель (1770-1831)дир. У фалсафада объектив идеалистдир. Гегелча бирламчи нарса – бу дунё руҳи, инсондан ва оламдан ташқарида алоҳида мавжуд бўлган мутлақ ғоядир. Моддий олам эса унинг маҳсули, иккиламчи, яъни у дунё руҳининг намоён бўлишидир, унинг гавдаланишидир. Унингча бу дунё руҳи, яъни мутлақ ғоя яратувчи бош сабаб бўлиб, табиатдаги ва жамиятдаги ҳар бир буюм ёки ҳодиса унинг ҳосиласи, яъни шакллардан иборат, уларнинг мазмунлари эса ана шу дунё руҳи ёки дунё ақлидир. Чунки бу моддий оламдаги предметлар ва ҳодисалар ана шу мутлақ ғоянинг кўриниши - шаклланишидан бошқа нарса эмас.
Гегель фалсафада қадимги юнон файласуфи Платон изидан бориб, мутлақ ғояни бирламчи асос, деб қабул қилади. Унинг фалсафадаги асосий хизмати шундаки, у биринчи бўлиб бутун табиий, тарихий ва маънавий жараённи бир бутун ғоявий жараён шаклида тушунтириб ва тасвирлаб берди, мутлақ ғояни тинимсиз ҳаракат, ўзгариш, ривожланиш, бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиб туришда олиб текширди ҳамда бу ҳаракат, ўзгариш ва ривожланишларнинг ўзаро ички боғланиши ва зиддиятларини очишга уринди.
Немис мумтоз фалсафаси тараққиётида Людвиг Фейербах (1804-1872й.) Фейербах фалсафий қарашларига кўра, табиат инсон ва унинг онгидан ташқарида, инсон ва унинг онгига боғлиқ бўлмаган, мустақил мавжуд бўлган объектив реалликдир. Унинг фикрича, табиатни ҳеч ким яратмаган, у азалий бор ва абадий мавжуд бўлади. Инсон эса табиатнинг маҳсули, табиат ривожланиш билан пайдо бўлган олий мавжудот. Олам табиатдангина иборат, табиат эса материя сифатида ҳеч қандай мистик ёки илоҳий кучга боғлиқ эмас. Табиат – бу ёруғлик, иссиқлик, электр, магнетизм, ҳаво, сув, ўт, ўсимлик, ҳайвонот дунёси ва ниҳоят инсондан иборат. Фейербах бунда Гегелнинг мутлақ ғоясини кескин танқид қилиб, Гегелнинг мутлақ ғояси инсон миясидан юлиб олинган ва табиатдан ташқари кучга айлантирилган инсон ақлидан ўзга нарса эмас, дейди.
Фейербах фалсафаси инсонга ва унинг фаолиятига қаратилган. Демак, Фейербах фалсафанинг асосига инсонни қўяди. Бу дегани: Фейербах фалсафаси антропологик табиатга эга, унинг материализми антропологик материализмдир. Инсон борлиқ ва тафаккур бирлигининг субъекти, асоси қилиб олингандагина, бу бирликни ҳақиқий дейиш мумкин.
Хуллас, немис мумтоз фалсафаси ўзи эришган ютуқлари, унинг вакилларининг фалсафий қарашларидаги мавжуд чекланган томонларига қарамай, инсоният фалсафий фикр тараққиётида муҳим ўрин эгалади ва ўзидан кейин пайдо бўлган фалсафий таълимотларга назарий манбаълардан бири сифатида хизмат қилди.