I маъруза машғулотлари

3. Уйғониш даври фалсафаси.
XIV ва XVI асрлар Ғарбий Европада Уйғониш даври, деб юритилади. Бу уйғониш дастлаб Италияда, сўнгра Европадаги бошқа мамлакатларда вужудга келади.
Поляк олими Николай Коперник ўзининг 25 йил осмон жисмлари устида олиб борган кузатишларининг натижаси сифатида 1543 йилда эълон қилган «Осмон жисмларининг гир айланиши» номли китобида Аристотель ва Птоломейнинг черков расмий равишда қабул қилган геоцентрик назариясини ўзининг илгари сурган гелиоцентрик гипотезаси билан рад этади.
Маълумки, геоцентрик назарияга кўра, оламнинг маркази Ер, у ҳаракатсиз, бошқа барча планеталар, юлдузлар, ҳатто Қуёш ҳам унинг атрофида ҳаракат қилади ва айланиб туради. Н.Коперникнинг яратган гелиоцентрик гипотезасига кўра, Ер оламнинг маркази эмас, унинг ҳаракатсизлиги нотўғри. Аксинча, Ер, аввало, ўз ўқи атрофида ҳаракат қилади, бу ҳаракат туфайли кун билан тун юзага келади; иккинчидан, оламнинг марказида Ер эмас, Қуёш туради, унинг атрофида бошқа сайёралар билан бирга, Ер ҳам айланади, натижада, Ерда тўрт фасл содир бўлади. Коперникнинг бу кашфиёти табиатшунослик фанларида жуда катта воқеа бўлиб, бу табиатшунослик фанлари ривожи учун, дунёвий илмларнинг ривожланиши учун табиий она замин ролини бажаради.
Николай Кузанский (1401-1464) таълимотида инсон билимининг куч-қудрати таъкидланди; инсоннинг ўзи ижодий ақлий фаолиятининг («инсон унинг ақлидир») воситасида қандайдир худога ўхшаш эканлигига ишора қилинди. Кузанскийнинг фаолиятида диалектика унсурларини ҳам топиш мумкин.
Инсон мақомини юқори кўтариш ғояси Пико делла Мирандола (1463-1494) ижодида асосий ўрин тутади. Инсон танлаш эркинлигига эга ва бу уни коинотга боғлаб қўймайди ва ижодий қобилиятини ўз-ўзича намоён қила олишлигини таъкидлайди.
Машҳур «Тажрибалар» асарининг муаллифи Мишел Монтеннинг (1533-1592) скептицизми доимий ижодий изланишлар ва тиниб - тинчмаслик ақлнинг рамзи эди. Унинг фикрича, инсон тафаккури доимий равишда табиатнинг табиий қонунларини билиш асосида мукаммаллашиб бориши лозим.
Уйғониш даври пантеизмининг энг йирик вакили Джордано Бруно (1548-1600) эди. Қарама-қаршиликларнинг бир-бирига ўхшашлиги ҳақидаги диалектик ғояни таъкидлаган ҳолда, Бруно фалсафий билимларнинг мақсади Худо эмас, балки табиат деб ҳисоблаб, шу билан бирга коинотда табиатнинг ва дунёларнинг чексизлиги ҳақидаги тахминларни ифодалаб берди. Унинг таълимотича, моддий олам бирламчи бўлиб, онг иккиламчидир; моддий олам мангу ва абадийдир, уни ҳеч ким яратган эмас, моддий олам мангу, у сўнгсиз ва чексиз, у чексиз турларда ифода этилади, ундаги барча предмет ва ҳодисалар бир-бирлари билан боғлиқ ва алоқадорликда. Оламда Қуёш системасидан ташқари яна сонсиз-саноқсиз дунёлар мавжуд. Олам бепоён. Ер эса ана шу бепоён оламнинг заррасидир. Брунонинг бу қарашлари учун уни Рим католик черкови даҳрийликда айблаб, Римда оловда ёндириб ўлдиради.