|
Neftning tarkibidagi yо‘ldosh gazlarni ishlab chiqarish korxonalaridagi qozonlarda va maishiy maqsadlarda yoqish orqali util izatsiya qilinadi. Yirik va о‘rtacha kattalikdagi konlarda 60%gacha qazib olish, kichik konlarda esa xarajatlar konlardagi gazni tayyorlashga, siquv kompressor stansiyasini qurilishiga va gaz uzatmalariga sarflanishi iqtisodiy jihatdan samarasiz hisoblanadi. - Neftning tarkibidagi yо‘ldosh gazlarni ishlab chiqarish korxonalaridagi qozonlarda va maishiy maqsadlarda yoqish orqali util izatsiya qilinadi. Yirik va о‘rtacha kattalikdagi konlarda 60%gacha qazib olish, kichik konlarda esa xarajatlar konlardagi gazni tayyorlashga, siquv kompressor stansiyasini qurilishiga va gaz uzatmalariga sarflanishi iqtisodiy jihatdan samarasiz hisoblanadi.
- Hozirgi vaqtda SNG (suyultirilgan neft gazini) olishni kichik tonnajli (mini – zavodlaridan) zavodlar dunyoning 12 ta davlatida qurilgan. Shu jumladan AQSh davlatining о‘zida 24 ta SNG olishni qurilmalaridan foydalanilmoqda. Shundan Rosssiyada – 5 ta qurilma mavjud. Agar STG ni ishlab chiqarishdagi yirik tonnajli qurilmalar tashqi bozorga suyultirilgan gazni yetkazib berishda qо‘llanilsa (eksportga yetkazib beriladi), ichki bozorda esa kichik tonnajli ishlab chiqarishni qо‘llash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
| | | - Isbotlangan zahirasi, 01.01.2008 y. trln.m3
| - Dunyo zaxirasiga nisbatan foizli ulushi, %
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | - 5.1-jadval
- Xom-ashyo resurslari bо‘yicha Rossiya davlati yetakchi о‘rinlarni egallaydi.
- *-STG ni potensial eksport qiladigan davlatlar .
- “STG”- hozirgi vaqtda STGni eksporterlari hisoblanadi
- Aniq sharoitlarda suyultirilgan tabiiy gazlarning kichik tonnajli ishlab chiqarish eksportga STGlarni ishlab chiqaradigan zavodlar bilan raqobotlasha olmaydi lekin, gazlashtirilgan quvur uzatmalarning tizimi bilan ta’minlanmaganda yoki neftmahsulotlarining energiya tashigichlar sifatida STGlarni ishlab chiqaradigan mini-zavodlarga katta foyda keltiradi .
- Bundan tashqari kichik tonnajli STGlar ishlab chiqarishi kam resursli bо‘lgan tabiiy gaz konlarni о‘zlashtirishda keng qо‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda dunyodagi 80% tabiiy gaz konlari kam resursli konlarning turkumiga kiradi.
- Germaniya davlatidagi kam tonnajli zavod STGni olish mumkin, tabiiy gazni suyuqlikka aylantirishni 1000 nm3/soat (unumdorligi 1 t/soat) (Germaniya) mini-zavodidan samarali foydalanilmoqda.
- Suyultirilgan tabiiy gazning zavodini loyihalashtirishda kompaniya-loyihalovchi buyurtmachi bilan birgalikda texnik–iqtisodiy kо‘rsatgichlarni STGni loyihasiga ta’sir etuvchi har xil omillar chuqur tahlil qilinadi. Talab qilingan jihozlarni tanlash va hamma jamlanmalarning eng yaxshi kо‘rsatgichlarini tanlash omillari о‘rganiladi. Boshlanishida texnologik sikl tanlanadi va texnologik sxema ishlab chiqiladi. Undan keyin STG zavodni ishlatish shartlariga muvofiq bir qator eng muhim holatlar о‘rganilgan.
- Kaskad sxemalarida qaynash haroratini pasaytirishda uchta yoki ikkita xladagentdan bosqichma – bosqich foydalaniladi, bu katta kapital xarajatlarni talab qiladi, lekin ishlatish xarajatlari kam, bunday sxema takomillashtirilmoqda va u о‘zini-о‘zi sovituvchi deyiladi. Xladagentlarning bir qismi suyultiriladigan tabiiy gazdan olinadi.
- Suyultirilgan uglevodorod gazlarini ishlab chiqarishni barpo qilish va iste’mol qilish asosan har bir davlatning resurs bazasiga bog‘liq bо‘ladi. Bunday holatda quyidagilar uning tarkibiy qismi hisoblanadi: xom-ashyo bazasi, ishlab chiqarish bazasi va moliyaviy resurslar. STGlarni olish muammolarini о‘zlashtirishda resurs bazasini yaratish va rivojlantirish zarur hisoblanadi.
- Yо‘ldosh neft gazlaridan foydalanish va utilizatsiya qilish holati bugungi kunda hech kimni qoniqtirmaydi. Bu masala bо‘yicha butun dunyoda talablar qattiq qо‘yilgan bо‘lib, neft qazib oluvchi tashkilotlar atmosferaga chiqarib yuboriladigan gazlarni qisqartirishga bog‘liq bо‘lib, xom ashyolardan foydalanishni tejamkor texnologiyalaridan foydalanishni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq qilish ishlari bir qator davlatlarda jadal olib borilmoqda
- 5.2.Kam miqdordagi suyultirilgan tabiiy gazlarni ishlab chiqarish texnologiyasini Respublikamiz konlarida qо‘llanilishini asoslash
- Suyultirilgan tabiiy gazlarni olishda yirik tonnajli qurilmalar bilan bir qatorda katta miqdorda sovuqlik ishlab chiqaradigan quvvati yuzlab kVtga teng bо‘lgan tashqi sovutgichli kompressor qurilmali STGni (suyultirilgan tabiiy gaz) olishda jahon industriyasida qо‘llaniladigan kichik tonnajda ishlab chiqaradigan qurilmalarga asosiy e’tibor berilmoqda. Kichik tonnajli qurilmalarda suyultirilgan tabiiy gaz detanderli sovutish sikllardagi kabi joylashtiriladi. Bunday jarayon magistral gaz quvurlaridagi gazning yuqori bosimidan yoki avtomobillarga gaz haydovchi kompressor stansiyalardagi (AGHKS) detander sovutish sikllarini amalga oshirishda foydalaniladi. Magistral gaz uzatmalariga beriladigan kо‘p hajmdagi tabiiy gazlardan gazni taqsimlash stansiyalarida (GTS) drossel effektidan foydalanib gaz drossellanadi, kompressor stansiyalaridagi (KS) va AGHKSda siqilgan gazning potensial energiyasi juda yuqori va undan suyultirilgan gazni olishda ham foydalanish mumkin. Hozirgi vaqtda SNG (suyultirilgan neft gazini) olishni kichik tonnajli (mini – zavodlaridan) zavodlar dunyoning 12 ta davlatida qurilgan. Shu jumladan AQSh davlatining о‘zida 24 ta SNG olishni qurilmalaridan foydalanilmoqda. Shundan Rosssiyada-5 ta qurilma mavjud. Agar STG ni ishlab chiqarishdagi yirik tonnajli qurilmalar tashqi bozorga suyultirilgan gazni yetkazib berishda qо‘llanilsa (eksportga yetkazib beriladi), ichki bozorda esa kichik tonnajli ishlab chiqarish asosan quyidagi maqsadlarda qо‘llaniladi:
- -aholi punktlari gaz bilan ta’minlashda avtonom va sonoat obyektlariga STGni ishlab chiqarish zavodi olib kelinadi va alohida avtotsisternalar va konteyner transport vositalari о‘rnatiladi;
- -transport vositalarida va gazelektr generatorilarida motor yonilg‘isi sifatida STGdan foydalanish;
- -tabiiy gazni iste’moli alohida korxonalarda (qozonxonalarda) va butun shaharda chuqqiga chiqib ketganda yoz paytlarida izotermik omborlarda STGni tо‘plash yо‘li orqali va qish davrida chuqqili gazuzatmalariga qо‘shimcha ravishda uzatishda qо‘llaniladi;
- -avariya-tiklash yoki magistral gaz uzatmalarining obyektlarida rejali-majburiy ta’mirlash ishlari olib borilganda qо‘llaniladi.
- Aniq sharoitlarda suyultirilgan tabiiy gazlarning kichik tonnajli ishlab chiqarish eksportga STGlarni ishlab chiqaradigan zavodlar bilan raqobotlasha olmaydi lekin, gazlashtirilgan quvur uzatmalarning tizimi bilan ta’minlanmaganda yoki neftmahsulotlarining energiya tashigichlar sifatida STGlarni ishlab chiqaradigan mini-zavodlarga katta foyda keltiradi (5.1-rasm).
- Bundan tashqari kichik tonnajli STGlar ishlab chiqarishi kam resursli bо‘lgan tabiiy gaz konlarni о‘zlashtirishda keng qо‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda dunyodagi 80% tabiiy gaz konlari kam resursli konlarning turkumiga kiradi.
- Jahon iqtisodiyoti va energetikasida kam resursli konlarni о‘zlashtirishda tabiiy gazlarni suyultirish uchun eng samarali kichik tonnajli jarayonlarni amalga oshirish zarur hisoblanadi.
- 5.1-rasmdan kо‘rinib turibdiki, dunyodagi ochilgan gaz konlaridan bir necha foizginasi katta konlar bо‘lib, xom-ashyo bazasi bо‘lib xizmat qiladi.
- Ayniqsa, uglevodorodlarni suyuqlikka aylantirish uchun yangi texnologiyalar tadqiqot qilinadi. Bunday texnologiyalarni yaratish asosida mahalliy darajadagi gazga boy bо‘lgan о‘lkalarda energetika ta’minoti, uzoq joylarga tashib keltiriladigan katta miqdordagi suyuqlik yoqilg‘ilarni, alohida tumanlardagi energiya xavfsizligini ta’minlashning muammolari yechiladi. Kichik tonnajli suyultirilgan tabiiy gazni ishlab chiqarish asosida faqat STGlarni ishlab chiqaradigan mini-zavodlar joylashgan tumanlardagi energiya ta’minoti amalga oshirilmasdan, boshqa tumanlarga va eksportga ham yetkazib beriladi.
- 5.1-rasm. Dunyo boyicha gaz konlari zahiralarining taqsimoti
- 5.2-rasm. Gablingen shahridagi kam tonnajli STG zavodining tashqi kо‘rinishi va uning prinsipli texnologik sxemasi.
- 5.3 – rasm. Kollsness shahridagi (Norvegiya) STG ni olish qurilmasining kо‘rinishi, ish unumdorligi 4,5 t/soat.
- 5.4 – rasm. Moskva viloyatidagi kam tonnajli STG zavodining tabiiy gazni suyultirish blokining tashqi kо‘rinishi keltirilgan
5.5 – rasm. Sovutib beriladigan gazni STGga aylantiradigan mini-zavodning texnologik sxemasi (yopiq tizim kо‘rinishida). GTS (GRS) – gaz taqsimlash stansiyasi,YUSIA (TVDV) – yuqori sathdagi issiqlik almashtirgich TGIB (TIPG) – tabiiy gazni issiqlik bug‘lantirgich,QB (BP) – qizdirish bloki QB (BO) – quritish bloki,TGK (KPG) – tabiiy gazni kondensatsiyalash,K (K) – kompressor,R (R) – rezervuar ombori | | | | | | | | - Jami atmosferaga chiqarilish miqdori
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | - О‘zbekiston Respublikasi hududida mash’ala chiqindi gazlarni tozalash bо‘yicha toza rivojlanish mexanizmi (TRM) dasturining loyihasi amalga oshirilganda keyin Shakarbuloq konidan qо‘shimcha chiqadigan tabiiy gazlarni yonish mahsulotlarining turi quyidagicha: azot oksidi (NO), karbon oksidi (CO), oltingugurt ikki oksidi (SO2).
- Keng fraksiyali yengil uglevodorodlar tarkibidan ajratib olingan quruq gazdan elektr energiyasini olishda foydalanishda gaz generatorlarga yо‘naltiriladi hamda neft konlarida belgilangan iste’mol talablar uchun ishlatiladi va yaqin joylashgan sanoat obyektlariga hamda aholi punktlariga beriladi.
- Mash’ala gazlarini tijorat utilizatsiya qilishning samarali texnologiyasini amalga oshirish uchun uzoq masofada joylashgan kichik neft va gaz konlaridan olinadigan mash’ala gazlari bir joyga tо‘planadi va yengil uglevodorodlar keng fraksiyalarga (YEUKFA) ajratiladi va kichik tonnajli gazni qayta ishlovchi qurilmalarga uzatiladi. Bu qurilmalar orqali ajratib olingan fraksiyalar tashish uchun yuklash-tushirish qurilmalari bilan ta’minlanadi va treylerga yuklanadi hamda temir yо‘l transporti orqali qayta ishlashga yoki iste’molchilarga yetkazib beriladi Yо‘ldosh gazni qayta ishlashda qо‘llaniladigan MUPG-100 qurilma modulining texnik iqtisodiy kо‘rsatgichlari quyidagicha:
- -yо‘ldosh gazni qayta ishlash bо‘yicha nominal kо‘rsatgichi – 100 ming. M3 /kun;
- - keng fraksiyali yengil uglevodorodlarni keng fraksiyalarga ajratish (YEUKFA)ning soni- 30-35 t/kun;
- - bajarilish moduli (namunaviy 20-futli konteyner) – 3 dona.
Do'stlaringiz bilan baham: |
