И. М. Абдуллаева, Д. T. Азимов. “Ахборот тизимлари

 
8.2. Ишлаб чиқариш ахборот тизими тизимчаларининг таърифлари 
Ташкилотнинг муваффақияти кўпроқ ишлаб чиқариш жараѐнига боғлиқ. 
Шунинг учун ишлаб чиқариш жараѐнини бошқаришга катта аҳамият берилади. 
Бошқарув жараѐнида ҳар хил ахборот тизимчаларидан фойдаланилади. Улардан 
кенгроқ фойдаланишни кўриб чиқамиз.
Ишлаб чиқариш ахборот тизимининг тизимчалари ташкилотдаги 
хомашѐдан истеъмолчигача бўлган материаллар, товарлар ва хизматлар 
оқимини бошқарадилар ва назорат қиладилар. 
Мақсад – юқори сифат ва паст нархларни таъминлаш.
Ишлаб чиқариш ахборот тизим тизимчаларининг қуйидаги турларини 
ажратадилар: 
• дизайн ва конструкторлаштириш;
• ишлаб чиқаришни режалаштириш ва захираларини бошқаришнинг 
устаси;
• JIT етказиб бериш;
• ишлаб чиқаришни бошқариш;
• эгилувчан ишлаб чиқариш тизими; 
• сифатни назорат қилиш;
• компьютерли-интеграцияланган ишлаб чиқариш.
Дизайн ва конструкторлаштириш. Бу босқичда умуман таркибий қисм ва 
маҳсулотнинг ўлчами, шакли, ранги ва бошқа таърифлари белгиланади. Бундан 
ташқари йиғиш тартиби белгиланади. Ишлаб чиқариш кўпинча янги 
маҳсулотни лойиҳалаштириш ва мавжудини такомиллаштириш учун 
лойиҳалаштиришнинг автоматлаштирилган тизимлари (SAD)дан фойда-
ланадилар. Масалан, Boeing компанияси SAD-тизимдан ишлаб чиқариш 
жараѐнини бошлашдан аввал бутун самолетнинг электрон кўринишидаги 
чизмасини чизиш учун фойдаланади. Экспериментал модель қурилган ва 
синовдан ўтгандан кейин электрон чизма замонавийроқ дизайни киритиш учун 
мунтазам равишда янгиланиб борилади. Бундай технологиядан фойдаланиш
Боеингга 
ишлаб 
чиқариш 
харажатлари 
ва 
янги 
самолѐтларни 
лойиҳалаштиришга вақтни қисқартиришга ѐрдам беради. Тизим яна синовларни 
ўтказишга ѐрдам беради. Масалан, ҳаво оқимларининг самолетнинг қанотлари 
ѐки фюзеляжининг барқарорлига таъсирини. 
Ишлаб чиқаришни режалаштириш ва захираларини бошқаришнинг 
устаси. Ушбу тизимчанинг мақсади ўз ичига ишлаб чиқаришнинг керакли 
воситаларини олган ҳам қисқа муддатли ва ҳам узоқ муддатли мукаммал 
режалардан иборатдир.
Товарлар ва хизматларга жорий ва бўлғуси эҳтиѐжларни,ҳамда ишлаб 
чиқаришнинг керакли воситаларига буюртма қилиш йўлларини башорат қилиш 
учун имкониятлар мавжуд. 

---

78 
Наиижа ишлаб чиқариш керак бўлган ҳар бир таркибий қисмни ишлаб 
чиқариш жадвалини кўрсатувчи муккаммал режадан иборат бўлади. 
Ахборотлар ѐ керакли бирликларнинг миқдори кўринишида, ѐки пулли 
эквивалентда тақдим этилган. 
Жадвал ишлаб чиқариш жараѐнинг асоси бўлади. Бундан ташқари, ундан 
моддий ҳисобга олиш, ишчи кучини режалаштириш, товарларни етказиб бериш, 
кафолатли хизмат кўрсатишни ташкил қилишда фойдаланилади. 
Ишлаб чиқаришни режалаштириш ва захираларни назорат қилиш ҳар 
қандай ишлаб чиқариш компанияси учун жиддий муаммо бўлади. Баъзи бир 
компаниялар захираларни бошқариш вазифасини ҳал қилиш учун ташқи
компанияларни ѐллайдилар. Масалан, ―Delta Airlines‖ Chromalloy Gas Turbine 
компанияси билан самолѐтларни эҳтиѐт қисмлар билан таъминлаш ва уларга 
техник хизмат кўрсатиш учун узоқ муддатли битимга эга. 
Тизимча усулларидан кўпчилиги захираларни сақлашга харажатларни 
камайтиришга қаратилган. Бу усуллар ѐрдамида қачон ва қандай миқдордаги 
захираларга буюртма бериш зарурлиги белгиланади. Захираларга буюртма 
бериш миқдоини белгилаш усулларидан бири захиранинг мувофиқ миқдори
(economik order quantity EOQ) даб аталади. Бу миқдор захираларни сақлашга 
йиғма харажатларни камайтириш мақсадида ҳисоблаб чиқилади. ―Қачон?‖ 
саволига жавоб захиралардан вақт давомида фойдаланиш меъѐрларига 
асосланади. Қоидага кўра, масала буюртмани тикланиши пайти атамалари 
(reorder point ROP)да ечилади, у захираларнинг жиддий даражаси ҳажмини
белгилайди. Аниқ элемент учун захиралар даражаси жиддий даражага етиши 
биланоқ, тизим маҳсулот буюртмасининг мувофиқ миқдори (EОQ) учун 
ҳисоботни генерация қилади.
Захираларни ҳисоблаш техникасининг бошқа туридан агар битта товарга 
талаб бошқасига талабга боғлиқ бўлган ҳолдагина фойдаланилади. Бундай 
ҳисоблашларнинг асосий мақсади автомобиллар ѐки самолѐтлар каби тайѐр 
маҳсулотлар тугаган муддатлар ва двигателлар ва шиналар каби ресурсларни 
уларни белгиланган вақтга ишлаб чиқариш зарур бўлган пайтни белгилашдан 
иборат бўлади.
Just-in-time (JIT) етказиб бериш – бу маҳсулотни паст даражаларда ишлаб 
чиқариш учун етарли миқдорда рўйхатдан ўтказишни қўллаб-қувватлашга 
ѐндашишдир. Бундай ѐндашиш асбоб-ускуналар ва материалларни улардан 
маҳсулотда фойдаланиладиган пайтга етказиб беришни амалга оширишга 
имкон беради. Масалан, JIT-тизимда автомобиллар учун олди ойналар йиғиш 
линиясига улар автомобилга ўрнатилишларидан бир неча дақиқалар олдин 
етказиб бериладилар, ва автомобилнинг бошқа таркибий қисмлари йиғулгунча 
сақланмайдилар. JIT-тизим, аммо, баъзи бир корхоналарда, талаб кутилаѐтган 
миқдордан ошиб кетган ҳолларда, захираларни етишмаслигига олиб келиши 
мумкин. Шунга қарамасдан Toyota каби компаниялар JITдан фойдаланишда 
давом этмоқдалар. Компания президентининг сўзларига кўра, ―биз бу 
стратегияни ўн йиллар аввал амалга ошира бошладик ва у билан ишлашни 
давом эттирамиз‖. 

---

79 
Ишлаб чиқришни бошқариш. Менежерлар ишлаб чиқариш жараѐнини 
рационализациялашнинг бир неча технологиялардан фойдаланишлари мумкин. 
Масалан, компьютерлар ишлаб чиқариш ускуналарини автоматлаштирилган 
ишлаб чиқариш тизимлари (АИЧТ) деб аталувчи ѐрдамида тўғридан тўғри 
назорат қилишлари мумкин. АИЧТ пармалаш дастгоҳлари, йиғиш линиялари ва 
кўпгина 
бошқа 
ускуналарни 
бошқариши 
мумкин. 
Компьютерли-
интеграцияланган ишлаб чиқариш тизими (SIM) компьютерлардан ишлаб 
чиқариш жараѐни таркибий қисмларини самарали тизимга боғлаш учун 
фойдаланади. SIM мақсади ишлаб чиқариш жараѐнининг барча жабҳаларини, 
шу жумладан буюртмаларни ишлаб чиқиш, маҳсулотнинг дизайни, тайѐр 
маҳсулотни ишлаб чиқариш, текшириш ва сифатини назорат қилиш ҳамда 
ортиб жўнатишни бирга боғлашдан иборатдир. 
Эгилувчан ишлаб чиқариш тизими (flexible manufacturing system FMS) – 
бу ишлаб чиқариш қувватларини битта маҳсулотни ишлаб чиқаришдан 
бошқасига тез ва самарали ўтказишга имкон берувчи ѐндошидир. Масалан, 
ишлаб чиқариш даврасини ўртасида ишлаб чиқариш жараѐни бошқа 
маҳсулотни ишлаб чиқаришга ўзгартирилиши ѐки бошқа материаллардан 
фойдаланишга ўтказилиши мумкин. FMS ѐрдамида ишлаб чиқариш 
вазифаларини ўзгартиришга вақт ва харажатлар анча қисқартирилиши ва
компаниялар бозор эҳтиѐжлари ва рақоботга тез жавоб қайтаришлари мумкин. 
Сифатни назорат қилиш ва тестдан ўтказиш. Ташкилотнинг 
рақобатбардошлиги унинг маҳсулотининг сифати билан белгиланади. 
Замонавий ташкилотларда истеъмолчилар томонидан босимни ўсиши ва 
унумдорликни ошиши ва ишлаб чиқаришнинг юқори сифати муаммоси билан
сифатни назорат қилиш, тайѐр маҳсулотлар мижозлар эҳтиѐжларини 
қаноатлантиришини кафолатловчи жараѐнга борган сари катта эътибор 
қаратилмоқда. Шунинг учун ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг вазн, ҳажм, 
ҳарорат ва бошқа параметрларнинг барча таърифлари сифатини синовдан 
ўтказишни амалга ошириш муҳимдир. Агар бу таърифлар йўл қўйиладиган 
миқдордан ошиб кетсалар, эҳтимол хомашѐ ѐки ишлаб чиқариш жараѐнининг 
ўзини ўзгартиришга нисбатан қарорлар қабул қилинади. Ахборот тизимларидан 
сифатни мониторинг қилиш ва сифат билан эҳтимол бўлган муаммоларни 
бартараф этиш учун тузатишлар киритувчи амалларни қўллаш учун 
фойдаланилади. 
Ушбу тизимчаларнинг ҳисоботлари менежерларга мавжуд муаммоларни 
ўз вақтида ечишга имкон берадилар. 
8.1-жадвалда улар ишлаѐтган ташкилий даражага мувофиқ навларга 
ажратилган бир неча типик ишлаб чиқариш ахборот тизимлари тақдим этилган.
Стратегик даражада бундай тизимлар ташкилотнинг янги заводларни 
жойлаштиришни режалаштириш ва ишлаб чиқаришнинг янги технологияларига 
сармоялар киритишнинг истиқболларини баҳолаш каби узоқ муддатли ишлаб 
чиқариш вазифаларини бажарадилар. 

---

80 
8.1-жадвал