I. Kirish Kurs ishining maqsad va vazifalari

Termik kreking : Neft tarkibidagi uglevodorodlarni parchalab molekulasida uglerod atomlarining soni kam uglevodorodlar olsh jarayoni kreking deyiladi. Kreking jarayoni uglerod zanjirlarining uzilishi hamda oddiy to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlar hosil bo’lishi bilan sodir bo’ladi:


Ular yana parchalanadilar :


Krekingda olingan etilen sanoatda polietilen va etil spirti ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Termik kreking faqat yuqori temperatura ta’sirida amalga oshiriladi. Temperaturaga bog’liq holda termik krekingni quydagi turlari farqlanadi.

1. 
   
   Quyi temperaturali piroliz – neftni yuqori temperaturada qaynaydigan fraksiyalari uchun qo’llaniladi.
   

Hosil bo’lgan moylarni katalitik kreking uchun xomashyo sifatida ishlatish mumkin.

1. 
   
   O’rtacha temperaturali piroliz –
   

1. 
   
   Yuqori temperaturali piroliz – quyi molekulyar to’yinmagan uglevodorodlar, ayniqsa asetilen (2000^oC) olish uchun ishlatiladi.
   

Termik kreking jarayonida neftdan chiqadigan benzining miqdori neftni to’g’ridan – to’g’ri haydab olinadigan benzinnikiga nisbatan qariyib ikki barobar ortiq bo’ladi. Kreking jarayonida benzin fraksiyalaridan tashqari, tarkibida to’yinmagan uglevodorodlar bo’lgan kreking gazi ham ajraladi. Kreking gazi (masalan izopropilen) kimyo sanoati uchun xomashyo bo’lib xizmat qiladi. Neft past bosimda (3 – 5atm) va 550 – 600^oC da ham bug’ fazoda krekinglanadi. Bunday usul “bug’ fazali” kreking ham deyiladi. Katalitik kreking – katalitik kreking ancha past temperaturada katalizatordan foydalangan holda amalga oshiriladi. Katalitik kreking asosan yuqori oktan sonli benzinlar olishda ishlatiladi. Maxsus tanlangan katalizatorlar uglevodorodlarni, izomerlanishiniva sikllanishini taminlaydi, buning natijasida benzinning oktan soni ortadi. Bunday katalizatorlar sifatida mAl₂O₃∙nSiO₂ tarkibli alyumosilikatlar amalda seolitlardan foydalaniladi.

Katalizatorlar sirtiga ko’mir kukuni (qurumi) o’tirib qoladi va shuning natijasida katalizator tez passivlashadi. Shu sababli katalizator tez – tez almashtiriladi yoki tozalanadi. Katalitik kreking variantlaridan biri vodorod ishtirokida olib boriladigan gidrokrekingdir. Bu usul yuqori temperaturada qaynaydigan neft fraksiyalarini qayta ishlashda foydalaniladi.

Bunda katalizator sifatida seolitlar yoki amorf alyumosilikatlarga o’tqazilgan NiO + WO₃ yoki CoO + MoO₃ aralashmalaridan foydalaniladi.

Kreking jarayonidan farqli riforming jarayonida yirik molekulalarni uncha yirik bo’lmagan molekulalarga ajralishi yoki yangi molekulalarning strukturalarini o’zgarishiga olib keladi. ^[24]
Bosim ostida katalizatorlardan foydalanib, vodorod yordamida neftni to’g’ridan – tog’ri haydab benzin fraksiyalarini katalitik qayta ishlashga - riforming usuli deyiladi. Riforming yo’li bilan aromatik va tarmoqlangan uglevodorodlar olinadi. Oktan soni past bo’lgan benzin platinaga reniy yoki MnO₃, CoO va Cr₂O₃ oksid qo’shimchalari bo’lgan va Al₂O₃ yoki alyumosilikatlariga o’tqazilgan katalizatorlar degidrirlash, gidrirlash va izomerlanish reaksiyalarining borishiga imkon beradi. Natijada oktan soni yuqori bo’lgan benzin olinadi. Shunday usulga riformingyoki platforming deyiladi. Riforming tufayli benzin tarkibidagi normal uglevodorodlar izomer holiga o’tadi; siklogeksanlar degidrirlanganda aromatik uglevodarotlar, siklopentanlar esa siklogeksanga aylanib, so’ngra degidrirlanadi. Benzin tarkibidagi oltingugurt ham riforming asosida yo’qoladi. ^[25]

Riforming jarayonlariga misollar :