|
Qoraqalpoqlarning XVIII-XIX-asrlardagi qo'shni xalqlar bilan madaniy aloqa.
Qoraqalpoq adabiyotida XVII-XVIII asrlardagi tarixiy voqealarni badiiy shaklda aks ettirgan «Qirqqiz» dostoni alohida oʼrin tutadi. Bu asar qoraqalpoq halq qaxramonlik eposidir. Аsar erksevarlik, vatanparvarlik va insonparvarlik goyalari bilan sugorilgan. Аsarning bosh qaxramoni Guloyim oʼzining qirq nafar dugonasi va oʼz sevgilisi Аrslon bilan birga Eron shohi Nodirshoh hamda qalmoq xoni Surtoysha hujumidan yurtini himoya qilishga otlanadi. Guloyim Xorazmni ozod qilib, u yerda qoraqalpoq, turkman, oʼzbek va qozoq halqlari vakillarini birlashtirgan davlat tuzadi. Аsarda Guloyim bilan bir qatorda jang qilgan Oltinoy, Oʼtbosgan, Аrslon, Sarvinoz kabilar timsolida mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, insoniylik, ayni paytda dushmanga nisbatan shafqatsizlik xislatlari oʼz ifodasini topgan. Qoraqalpoq yozma adabiyoti. XVIII asrdan boshlab qoraqalpoq yozma adabiyoti shakllandi va rivojlana boshladi.
XVIII-XIX asrning birinchi yarmida qor qoraqalpoq adabiyotining koʼzga koʼringan qator namoyandalari qalam tebratganlarki,ularning nomlari bugungi kunda ham ardoqlanadi.Ulardan biri Jien Jirov (1730-1784) edi. U mashhur baxshi sifatida kamol topdi.Аyni paytda sheʼrlar ham bitdi. «Xayr endi,doʼstlar», «Yuragimda koʼp dogim», kabi sheʼrlarida jamiyatdagi noxaqliklardan noliydi. Jien Jirav xajviy asarning ham ustasi edi. U «Xoy xonimiz,xonimiz» kabi xajviy sheʼrlarini yaratgan. Maʼlumki, qozoq xoni Аbulxayrga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar yengilgan edi. Bu maglubiyat natijasida ular azob-uqubatlarga duchor etilgan. Hususan, Sirdaryo boʼylaridagi qoraqalpoqlar har yoqqa tarqab ketganlar. Ularning bir qismi esa Toshkent atrofiga ( Chirchiq boʼylariga), boshqa bir qismi esa Qizilqum orqali Xorazmga ( Orol dengizining janubiy sohillariga) koʼchib ketganlar. Mana shu mashaqqatli koʼchishlarning guvohi boʼlgan Jien Jirov oʼzining « Darbadar el» nomli dostonini yaratgan edi.
Qoraqalpoq adabiyotining koʼzga koʼringan vakillaridan yana biri Kunxoʼja Ibrohim oʼgli (1799-1830 yy) edi.
Uning butun umri Muhtojlikda oʼtgan. Shoirning «Oʼroqchilar», «Oq qamish», «Choʼponlar» kabi sheʼrlari diqqatga sazovordir.
Аjiniyoz Kasibay oʼgli (1811-1878 yy) qoraqalpoq halqining atoqli shoirlaridan biri. Moʼynoqdagi eski maktabda oʼqigan. Keyin Xivadagi Shergozixon madrasasida ilm olgan. Shoirning « Boʼzatov» dostonida qorqalpoq halqining boshqa yurtlarga koʼchib ketishiga majbur etilganligi, katta mahorat bilan bayon etilgan. Аjiniyoz shoir sheʼrlarida vatanparvarlik, insonparvarlik goyalari ustun turadi. Shoir Аjiniyozni butun Oʼrta Osiyoda tanitgan asari «Qiz Mengash bilan aytishuv» asari edi. Qoraqalpoq halqi adabiyoti uning asoschisi Berdaq (1827-1900 yy) nomi bilan mashhurdir.
Berdimurod Qargaboy oʼgli Berdaq yoshligidan ota-onasidan yetim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul ish qidirishga majbur boʼlgan. U ijodini 18-19 yoshlarida doʼmbira chertib sheʼr aytishdan boshlangan. 25 yoshida isteʼdodli shoir sifatida halq orasida tanildi. Uning sheʼrlarida halqning hayotida aks ettirilgan. Berdaq tarixiy mavzularida ham qalam tebratgan. Uning «Аvlodlar», «Omongeldi», «Oydosbiy», «Ernazarbiy» kabi asarlarida halq qaxramonlari faxr bilan kuylanadi.
XULOSA
Tarix fani tarbiyada juda katta ahamiyatga ega , shu jumladan yoshlarimz ongida uning o‘rni beqiyos. O‘zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning o‘tmishi, tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmay, u yoshlarga ma’naviy jihatdan komil fuqaro etib shakillantiradi. O‘xbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov takidlaganlaridek, yurtimizz tarixi har bir fuqaroni , jumladan, yoshlarimizni boy madaniy merosimixzni qadrlashga, uni ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylashga, yurak-yurakdan iftixor qilishfga o‘rgatadi. O‘zimizning boy o‘tmish merosimizdan madad va ibrat olishga imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg‘ularini uyg‘otib bugungi avlod kimlarning avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydi. Inson ma’naviyatining shakillanishida tarixiy xotira alohida ahamiyatga ega. Ertalab uyqudan uyg‘ongan inson tasodifan o‘zining kim ekanligini, ismi, sharifini unutib qo‘ysa, atrofidagi yaqin insonlarini tanimay qolsa bu o‘sha inson va oilasi ucun katta fojiya. Agar millat o‘zining kim ekanligini unutsa bu o‘sha millat uchun ulkan halokatdir. Ma’naviyatning negizi va ma’no – mazmunini belgilaydigan asosiy xususiyatlar- insonning ruxiy poklanishi va qalban ulg‘ayishidir. Shunday ekan tarixni o‘rganish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Yoshlarda vatanparvarlik ruhini o‘stirishda han tarixning o‘rni beqiyosdir. Tarix bizni kechagi kunimiz bugunimiz va ertangi kunimizni belgilab beradi
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ахмедов Б., А Неизвестная версия «Шейбани-наме» Бенан ІІ ОНУ, 1965. № 2. С. 51-55.
2. Мухаммед Мир Алон Бухари. Фатх-наме-йн султани ("Султановская книга побед"). Рукопись ив АН ру. И міків 22 Мухаммед Хусайн ибн Шах Мурад. Махазин ат-таква фи тарих ал-Бухара Сокрое благочести") Рукоюсь ив АН РУз, Инв. No 2773.
3. Материалы по истории каракалпаков. Сборник / Редактор издания AH. Самойлович. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1935. 299 с. Иванов П. П. «Удельные земли» Сейид-Мухаммед-хана хивинского (1856-1865)
4. Ғиёсиддин Хумомиддин Хондамир. Ҳабиб ус-сияр фи ахвори афроди башар. Тошкент. Ўзбекистон 2013
5. Амантыев О. Туркманистан и туркмены в первой половине XVIII в. Ашхабад, 1980. 116 с.
6. Белграми Асгар Хасан. Афганистан ва Хенд-с Бретаневи (Афганистан и Британская Индия.). Кабул,1982 (дарий тилида
7. Куропаткин А. Н. Очерки Кашгарии генерального штаба подполковника А. Куропаткина. СПб., 1878.
8. Регель А. Э. Путешествие в Турфан. Читано в Отделении математической и физической географии ИРГО. 10 марта 1881 г. Отд. оттиск ю Известий ИРГО за 1881 г.Т. 17. Вып. 4. С. 16.
9.Ольденбург С. Ф. Русские археологические исследования в Восточном Туркестане // Казанский музейный вестник. 1921, № 1-2. С. 25
10. Певцов м в Путешествие по Восточному Туркестану, Кун-Луню, северной окраине Тибетского
Do'stlaringiz bilan baham: |
