I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Populatsiya
  (yunoncha  —  populus  xalq,  aholi  m a’nosidan  olingan)  — 
bu  uzoq  muddat  davrida  muayyan  bir  hududda  yashaydigan  yoki  o'sadigan

---

bir  turga  mansub  individlar  yig'indisidir.  Populatsiyaning  biologik  xusu- 
siyatlaridan  biri  —  bir  populatsiyaga  oid  individlar  boshqa  populatsiya  in- 
dividlariga  qaraganda  erkin  chatisha  oladilar.  Demak,  populatsiyaning 
asosiy  xususiyati  uning  genetik  birligidadir.  Shuningdek,  populatsiya  in- 
dividlariga  genetik  geterogenlik  ham  xos  b o iib ,  bu  xususiyat  ularnîng  har 
xil  sharoitga  moslanishlam i  belgilaydi  va  evolutsiya  uchun  juda  m uhim  
b o ig a n   irsiy o'zgaruvchanlik  imkoniyatini  yuzaga  keltiradi.
Populatsiya  atam asini  1903-yilda  V.  Iogansen  tom onidan  bir  turga 
mansub,  genetik  bir  xil  xususiyatga  ega  b o im a g a n   individlar  yigindisini 
tushuntirishda  keltirilgan  edi.  Demak,  populatsiya  deganda  bir  turga  oid 
bir-birlari  bilan  doim o  bog‘langan  organizmlar  yigindisi  e ’tiborga  olinadi. 
C hunonchi,  qarag'aylar  populatsiyasi  deganda  o'rm onda  uchraydigan 
qarag‘ay  turiga  m ansub  barcha  individlar  yig‘indisi  e ’tiborga  olinadi  yoki 
o ‘tloqlarda  qoqi  o ‘ti  populatsiyasi,  O'zbekistonning  shuvoq,  barra  o 'tli  yay- 
lovlaridagi  shuvoqlar  populatsiyasi,  qumli  choilardagi  oq  saksovullar, 
izenlar,  qandim lar  populatsiyalari,  koilardagi  baqalar  populatsiyasi,  dala- 
lardagi  chigirtkalar  populatsiyasi,  kishi  organizmida  tif yoki  sil  kasaliklarini 
tug'diruvchi  bakteriyalar  populatsiyasi  yoki  shaharlarda  odamlar  populatsi­
yasi  ana  shu tushunchalarga  misol  bo‘la  oladi.
Xonaki  hayvonlarning  alohida  gunihlari  (zotlari,  podalari)  va 
o'sim liklarning  m adaniy  guruhlari  (navlari,  liniyalari,  klonlari  va  bosh- 
qalar)  ham  populatsiya  atamasi  bilan  ifodalanadi.
Gistologiya,  m editsina  va  mikrobiologiyada  ko‘p  hujayrali  o r­
ganizm lar  to'qim asidagi  bir  xil  tuzilishga  ega  b o ig a n   hujayralar  populat­
siya  deb  ataladi.  Etnograflar  populatsiya  deganda  o ‘z  ichida  ko‘proq  qiz 
olish-berish  qiladigan  o dam lar jam oasini  tushunadilar.  U  yoki  bu  po p u ­
latsiyaning  tarqalish  chegarasini  ayrim  om illar  cheklab  turishi  m umkin. 
C h u nonchi,  suvda  yashaydigan  populatsiyalarning  keng  tarqalishiga  qu- 
ruqlik  yoki  qu-ruqlikda  yashovchi  hayvon  va  o ‘simliklar  populatsi- 
yasining  tarqalishiga  iqlim  (sovuq,  issiqlik,  nam lik)  yoki  to g ia r   to ‘sqinlik 
qilishi  m umkin.
H ar  bir  populatsiyadagi  organizmlar  miqdori  bir  m e’yorda  b o iib , 
tashqi  muhit  sharoiti  keskin  o ‘zgarmaguncha  u  shu  miqdorda  saqlanib  qo- 
lishi  mumkin.  Tashqi  muhitning  o'zgarishi  populatsiyadagi  organizmlar 
sonining  o ‘zgarishiga  bevosita  yoki  bilvosita  ta ’sir  etib  turadi.  Agar  popu­
latsiya  ozuqa  bilan  ta ’minlangan  b o isa   hamda  unga  uning  dushmanlari 
hujum   qilib  turm asa  populatsiyalardagi  individlar  soni  ko'payib  turadi,  aks 
holda  ulam ing  soni  qisqarib  boradi.  Populatsiyalar  yashaydigan  joyda 
ozuqa  va  tashqi  sharoit  yetarii  boiganda  populatsiyadagi  individlar  soni  bir 
xilda  saqlanadi.  Bu  fikrimizning  to ‘g‘riligini  kalamushlar  populatsiyasi  m i- 
solida  ko‘rib  chiqsak  b o ia d i.
Baltimor
  shahridagi  (AQSH)  kvartallaridan  birida  uchraydigan  ka- 
lamushlarni  olsak.  M azkur  kvartalda  hisoblarga  ko‘ra  87  mingta  kalamush 
uchraydi,  bu  m iqdor  bir  necha  yillardan  beri  deyarli  bir  xilda  saqlanib 
kelmoqda.  Vaholanki,  kalamushlaming  tugilishi  ju d a  ko‘p,  lekin  shunga

---

qaramasdan  o'lishi  ham   ko‘p.  Chunki,  har  yili  tug'ilgan  kalamushlarni  ku- 
chuklar  yeydi  yoki  ulam i  kalainush  ovlovchilar  ovlaydi  yoki  ular  bir-birlari 
bilan  ozuqa  uchun  talashib  nobud  bo'lishadilar  yoki  turli  xil  kasalliklar 
natijasida  ko'pchiligi  qirilib  ketadi,  bundan  tashqari,  yoshi  katta  kalamush- 
lar  yosh  tug'ilgan  bolalari  bilan  ham  ba’zan  ovqatlanishadilar.  Dem ak, 
kalamushlar  populatsiyasida  yashash  uchun  keskin  kurash  bo‘lib  tiyadi  va 
bu  kurash  jarayonida  tashqi  muhit  sharoitining  o ‘zgarishi  populatsiyalar- 
dagi  individlar soniga  so'zsiz ta ’sir  ko'rsatadi.
Shu  kvartalda  axlat  (cliiqindi)  to'playdigan  qo'shim cha  quti  paydo 
bo'lgiday  bo'lsa,  populatsiyalar  sonini  87  mingdan  96  ming  tagacha 
ko'paytirish  imkonini  berishi  mumkia,  aksincha,  qo'shim cha  yangi  itning 
paydo  bo‘lishi  ularning  sonini  83  mingtagacha  tushirish  mumkin.  Yoki  ka- 
lamushlarga  nisbatan  vaqti-vaqti  bilan  o'tkazilib  turiladigan  kurashlar  ham  
kalamushlar  populatsiyasidagi  individlar  sonini  vaqtincha  kamaytirishi 
mumkin.  Lekin  ular yo‘qolib  ketmaydi.  Kalamushlarga  qarshi  uyushtirilgan 
barcha  kurash  choralari  natijasida  individlarning  hammasi  ham   o ‘lmaydi, 
bir qismi  saqlanib  qoladi.
Deylik,  87  ming  kalamushdan  9  mingi  o ‘lmay  qoldi.  Bu  kalamushlar 
ovqat  yetarli  bo‘lganligi  sababli  bir  necha  vaqtgacha  yaxshi  yashaydilar.  Bi- 
roq  tabiat  qonunlari  asosida  kalamushlar  populatsiyasining  asl  miqdori 
yana  qayta  tiklanadi.  Chunki,  kalamushlarning  tiklanish  qobiliyati  juda 
yuksak.  Masalan,  bitta  kalamush  har  olti  haftada  agar  sharoit  optim al 
b o ‘lib  tursa  12—14  tagacha  bola  tug‘adi.  Shu  sababli  kalamushlar  sonini 
qisqartirishning  yoki  ulam i yo'qotishning  asosiy omili  bu  ular uchun  noqu- 
lay  yashash  sharoitlarini  yaratish,  kalamushlar  yashaydigan  inlam i 
yo'qotish,  chirindilar  saqlanadigan  konteynerlar  qopqoqlarini  m ahkam  
yopish  va  ularga  qarshi  kurash choralarini  uzluksiz olib  borishdir.
Populatsiyalar  soniga  yil  fasllari  bo‘ylab  tashqi  muhit  sharoitining 
o ‘zgarishi  ham  ta ’sir  etib  turadi.  Masalan,  Markaziy  Osiyoda  iqhm  sha­
roitining  fasllar  bo'ylab  o'zgarib  turishi  ba’zi  bir  populatsiyalardagi  individ­
lar  sonini  o'zgarib  turishiga  sabab  bo‘lishi  m umkin.  Markaziy  Osiyoning 
chala  cho‘l  va  ch o ‘1  zonalarida  qishi  sovuq,  yozi  esa  issiq,  buning  ustiga 
yog'ingarchilik  ham   kam  bo'lib,  fasllar  bo'ylab  u  bir tekis taqsimlanmagan. 
Shu  sababli  yog‘ingarchilik  ko‘p  bo‘lgan  yillarda  —  o'simUk  va  hayvon 
populatsiyalarining  miqdori  ko‘proq,  kam  bo‘lgan  yillarda  esa  oz  bo'ladi. 
Buni  lolaqizg'aldoqlar,  qo‘ng'irboshlar,  va  shu  kabi  boshqa  xil  o'sim lik 
populatsiyalari 
misolida 
ko‘rish 
mumkin. 
2000 
va 
2001-yillarda 
0 ‘zbekistonda  qurg'oqchilik  bo’lganligi  sababli  tQg‘  oldi  hududlarda  barra 
o ‘tli  o ‘simliklardan  lolaqizg'aldoqlar,  chitirlar,  qashqar  yung'ichqalar, 
qo‘ng‘irboshlar  populatsiyalari  individlari  keskin  katnayib  ketgan  bo‘lsa, 
yog‘ingarchilik  ko‘p  bo‘lgan  2002  va  2003-yillarda  esa  biz  uning  aksini, 
ya’ni  populatsiya  individlari  sonining  keskin  ko‘payib  ketganligini  ko‘rdik. 
Ba’zi  yillari  chigirtkalar  uchun  qulay  sharoit  tug*¡lib,  ularning  haddan 
tashqari  ko‘payib  ketishi  kuzatiladi.  Bu  hodisa  Qozog'istonda  1997-yil, 
ayniqsa,  1999-yil  yoz  oylarida  yaqqol  kuzatildi.  Chigirtkalar  birgina  Q o-

---

zog'istondagi  ekinlarga  emas,  hattoki,  Qozog'iston  bilan  chegaradosh 
b o ig a n   Rossiya  Federatsiyasi  viloyatlaridagi  g‘alla  ekinlariga  ham  katta  zi- 
yon  keltirdi.
Populatsiyalaming  xuddi  shunday  ko'payish  holatlarini  boshqa  tur- 
larda  ham  kuzatish  m um kin,  bunday  holat  ayniqsa,  kassalik  tug'diruvchi 
bakteriyalarda  ko‘p  bo'lib,  natijada,  epidemiya  paydo  bo‘ladi.  Ana  shunday 
epidemiyalarga  o ‘lat  epidemiyasi,  vabo  epidemiyasi,  gripp  epidemiyalari 
misol  bo'ladi.  XIV  asrda  Yevropada  ana  shu  epidemiyalar  oqibatida 
qit’aning  to ‘rtdan  bir  qism  aholisi,  milloddan  oldingi  IV  asrda  esa  Rim 
Imperiyasi  aholisining  yarmisi  qirilib  ketgan.  Epidemik  kassalliklar  nati- 
jasida  ba’zi  o'sim lik  va  hayvonlarning  butun  populatsiyalari  yo‘qolib  ketishi 
ham  mumkin.
Yangi  sharoitga  tushgan  populatsiyalar  individlari  aw alo  sekinroq, 
keyinchalik  esa  juda  tez  rivojlanib  populatsiya  sonining  belgilangan  dara- 
jasiga  borib,  bir  xilda  to ‘xtashi  mumkin.  Buni  sutdagi  sut  kislotali  bakteri- 
yalar  misolida  ko'rish  m umkin.  Sigir  yelinidagi  sut  odatda  toza,  bakteri- 
yasiz  (steril)  bo'ladi.  Birinchi  sog'ib  olingan  dastlabki  sutda  bakteriyalar 
miqdori 
1
  ml 
(1
  sm 3)  sutda 
10
  ta  bo'ladi  deylik,  shundan  keyin  sutni 
sovuqxonada  saqlanmasa  (sovitilgan  holda)  unda  bakteriyalarning  yashashi 
va  ko‘payishi  uchun  qulay  sharoit  tug'ilib,  har  30  minutda  bakteriyalar 
soni  ikki  barobar  ortib  boradi  va 
6
  soatdan  so‘ng 
1
  ml  sutdagi  bakteriyalar 
soni  45000  taga  yetadi.  Agar  xuddi  shunday  sharoit  bo'lib  bu  bakteriyalar
9  soat  davomida  bo'linib  turganda  edi  ularning  soni  3  min.  ga  yetgan 
b o 'lu r  edi,  biroq  bunday  bo'lm aydi,  chunki, 
8
-soatlarga  borib  bakteriyalar 
soni 
1
  min.  ga  yetgan  paytda  ularning  bo'linish  va  ko'payish  intensivligi 
ozuqaning  kamayishi,  bakteriyalarning  o'zlari  ajratib  chiqargan  zaharli 
m oddalar  ta ’siri  natijasida  qisqarib  ketadi  va  populatsiyalar  soni  stabil- 
lashadi,  dem ak  o'lish  tug'ilgan  individlar  sonini  tartibga  solib  turadi  va 
populatsiyaning  doimiylik  sonini  ta ’minlaydi.
Populatsiyadagi  individlar  bir-biridan  yoshi,  jinsi  bilan  odatda,  o'zaro 
chatishadigan  har  xil  avlodlarga,  hayot  siklining  turli  fazalariga  beqaror gu- 
ruhlarga  (poda,  koloniya,  oila  va  boshqalarga)  mansubligi  bilan  farq  qiladi. 
Populatsiyadagi  individlar  soni  har  xil  turlari  orasidagina  emas,  balki  bir 
tu r  ichida  ham  turli  xil  bo'ladi  (bir  necha  yuzdan  milliontagacha  yetishi 
mumkin).  Populatsiya  egallagan joy  chegaralarini  aniqlash  ko'pincha  qiyin 
bo'ladi,  chunki  bu  chegaralar doim o  o'zgarib  turadi.
Populatsiyadagi  individlar  bir  xilda  emas.  Populatsiyaning  tarkibi  va 
sonini  o'rganuvclii