I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Avtotroflar  —
  asosan  o ‘sim liklardan  tashkil  topgan  bo‘lib  ular  foto- 
sintez  tufayli  quyosh  energiyasini  o ‘zlashtirib  va  oddiy  anorganik  bi- 
rikm alardan  murakkab  organik birikm alarni  sintezlaydi.
Geterotroflarga
  —  hayvonlar,  odam lar,  zam burugiar,  bakteriyalar  ki- 
radi.  U lar  tayyor  organik  m odda  bilan  oziqlanadi  va  o‘z   hayot  faoliyati 
jarayonida  ulam i  oddiy  birikm alaiga  parchalaydi.  Bu  m oddalar  o ‘z  nav-

---

batida  tabiatga  qaytariladi  va  avtotroflar  tom onidan  yana  m oddalar  davriy 
aylanishga jalb  qilinadi.
Biotsenoz quyidagi  asosiy tarkibiy qismlardan tashkil  topadi:
1
—  produtsentlar  (hosil qiluvchilar);
2
—  konsumentlar (iste’raol qiluvchilar);
3—  rcdutsentlar yoki  destruktorlar  (parchalovchilar).
Biotsenoz tarkibiga  kiruvchi o ‘simliklar jamoasini  fitotsenoz  hayvonlar 
jam oasini  zootsenoz deyiladi.
Biotsenozda 
masofa,  turiar
  va 
tropik  tizimlar
 bo'ladi. 
Maso/a  tizimida 
biotsenozdagi  turiar  bir-birlaridan  m a’lum  bir  masofada  qonuniyat  asosida 
joylashadi. 
Masalan, 
O'zbekistonning 
qumli 
c h o ‘llarida 
o'sadigan 
o ’simliklarda  uchraydigan  yaruslihkni  olsak,  bu  hududlaida  eng  yuqori  ya- 
rusda  quyon  suyak  undan  keyingi  pastki  yarusda  oq  saksovul,  qizilcha, 
qandim lar  o ‘ssa,  keyin  singrinlar,  shuvoqlar,  tereskinlar joylashadi,  ulardan 
keyin  ostki  yarusda  barra  o ‘tlardan  yaltirbosh,  q o ‘ng‘irbosh,  chitir, 
lolaqizg‘aldoqlar  va  tuproqqa  yopishgan  holda  lishaynik  turlari  eng  ostki 
yarusni  hosil qiladi.
Tur  tizimi
  deganda  biotsenozda  uchraydigan  turiar  yig'indisini,  ular 
orasidagi  munosabatlar  e ’tiborga  olinadi  va  nihoyat 
trojik
  tizim  asosida 
(ozuqaviy)  biotsenozdagi  liar  xil  organizmiar  bir-birlari  bilan  ozuqaviy 
(trofik)  birlashib  m a’lum  bir  ozuqa  zanjirini  hosil  qiladi.  Biotsenozda  bu- 
lardan  tashqari  boshqa  xil tizimlar  ham   bo‘lib,  bularga  ba’zi  bir daraxtlami 
olsak,  ular  lishayniklar  uchun  substrat  bo'lib  xizmat  qiladilar  yoki  bir  or- 
ganizm boshqa  xil organizmiar uchun  mikroiqlim  yaratadi  va  hokazolar.
Biotsenozning  eng  muhim  xususiyatlaridan  biri  uning  turiar  tarkibidir. 
Ayni  bir  biotsenoz  uchun  xos  bo'lgan  o ‘simlik  va  hayvon  turlam ing 
umumiy  soni  deyarli  doimiy  bo'lib,  har  xil  turdagi  biotsenozlarda  u  keskin 
o'zgarib  turadi.  N am   tropik  o'rm onlardagi  biotsenozlar  turlarga  boy 
hisoblansa,  c h o i   va  sovuq  Arktikadagi  viloyatlardagi  biotsenozlarda  turiar 
soni  kam  uchraydi.  Maydon  birligiga  to 'g 'ri  keladigan  turiar  soni  biot­
senozning  turlarga  to'yinganligi  deb  ataladi.  Bu  ko'rsatkich  ham   biot- 
senozlarda  turiar  tarkibi  kabi  o'zgarib  turadi.  H ar  bir  biotsenoz  m a’lum 
tarkibdagi  hukmronlik  qiluvchi  hayot  shakllariga  ega  bo'ladi.  Chunonchi, 
o'rm o n   biotsenozlarida  fonerofitlar  (daraxt  va  buta  o'simliklar)  hukmronlik 
qilsa,  o ‘t  o'simliklardan  tashkil  topgan  biotsenozlarda  gemikríptofítlar 
(kurtaklari  yer  ustida  joylashgan,  yer  ustki  qismi  butunlay  nobud 
bo'ladigan  ildizpoyali,  piyoz  boshli,  tuganakli  k o 'p   yilliK  o'sim liklar),  arid
—  qurg'oqchil  viloyatlarda  esa  xamefítlar  (butacha  va  chala  butalar)  va 
terofitlar  (bir  yillik  o 't  o'simliklar,  ular  kelgusi  yili  faqat  urug'idan 
ko'karadi)  hukmronlik qiladi.
Biotsenoz  odatda,  fitotsenoz  va  zootsenozdan  tashkil  topgan  bo'lib, 
biotsenoz va  uning  tarkibidagi  o'sim lik  va  hayvonlar  (biotoplar)  chegaralarí 
birinchi  navbatda  o'simlik  qatlamining  o'zgarishi  bilan  bo'ladi.  Shu  saba- 
bali  biz  biotsenozning  muhim  tarkibiy  qismi  bo'lmish  fitotsenoz  va  uning 
ba’zi  bir xususiyatlari bilan  tanishib chiqamiz.

---

Fitotsenoz  yoki  o'sim liklar jamoasi  deyilganda  yer  yuzining  bir  xildagi 
muayyan  hududlarida  qavm  (gurah)  bo'lib  yashaydigan  tuban  va  yuksak 
o ‘simliklar  yig'indisi  tushuniladi.  U lar  o'zaro  bir-birlari  bilan  aloqada 
bo'lib,  natijada,  o'ziga  maxsus  m uhitni  hosil  qiladi.  H ar  qanday o'sim liklar 
jam oasi  (fitotsenoz)  ham   turlar  tarkibi,  turlar  o'rtasidagi  o‘zaro  m iqdor  va 
sifat  munosabatlari  qavatlilik  (yaruslik)  gorizontal  tuzilish,  tashqi  qiyofasi, 
davriyligi,  hayot  shakllarining  xilma-xilligi,  yashash  sharoitining  xususiyati 
va  shunga  o'xshash  bir  nechta  xususiyatlari  bilan  tavsiflanadi  va  biri- 
biridan  farqlanadi.
Fitotsenozni  hosil  qilishda  o'simlik  orasida  son  yoki  biomassa jihatidan 
ko'pchilikni  tashkil  etuvchi  tu r  odatda  dominant  (hukmron)  tu r deyiladi.  Bu 
turlar  m iqdor  jihatdan  ko‘p  uchrab,  boshqa  turlar  orasida  yaqqol  ko'zga 
tashlanadi.  U lar  ko‘p  biomassa  hosil  qilib,  fitotsinozning  fonini  va  land- 
shaftini  belgilaydi. 
0
‘zbekistonning  qumli  cho‘Uarida  dominant  turlarga  mi- 
sol  qilib,  saksovulni,  shuvoq  barra  o ‘tli  yaylovlarda  shuvoqni,  Markaziy 
Osiyo  tog'laridagi  archaning  bir necha turlarini  ko‘rsatish  mumkin.
Jam oada  har  qanday  dom inant  turlar  biotsenozga  ta ’sir  etavermaydi. 
U lar  orasida  edifikator  turlar  ajratilib,  jamoaning  maxsus  m uhitini  hosil 
qiladi.  U lar  jam oaning  asosiy  tizimini  hosil  qilib,  mazkur  fitotsenozning 
xususiyatlarini 
belgilab 
beradi. 
Chunonchi, 
0 ‘zbekistonning 
qumli 
cho'llarida  edifikator  tu r  oq  saksovul  va  shuvoq  barra  o'tli  yaylovlarda  esa 
shuvoqdir.  Ba’zi  vaqtlarda  hayvon  turlari  ham  edifikator  hisoblanishi 
mumkin.  C hunonchi,  katta  maydonlarda  tarqalgan  yer  kavlovchi  xususi- 
yatga  ega  bo'lgan  sug‘urlar  koloniyasi  o'simliklarning  o ‘sish  sharoitiga, 
mikroiqlimga  va  asosan  landshaft  xarakteriga  katta  ta ’sir  ko‘rsatadi.  D om i­
nant  turlarga  nisbatan  kam roq  miqdorda  uchraydigan,  am m o  fitotsenozda 
m a’lum   ahamiyatga  ega  bo'lgan  turlar  subdominant  (ikkinchi  hukmron) 
turlar  deb  ataladi.  D om inant  va  subdominant  turlardan  tashqari  jam oa 
tarkibida  kam   m iqdorda  uchraydigan  turlar  ham  mavjud.  U lar kom ponent- 
lar deyiladi.
Biotsenozdagi  har  bir  turning  ahamiyatini  aniqlashda  ulaming  mo'lligi, 
uchrashi,  hukmronlik  darajasi  kabi  miqdor  ko'rsatkichlar  e ’tiboiga  olinishi 
lozim.  Fitotsenozlarda  m o‘llik,  og'irlik,  ball  va o ‘simliklar soni  bilan  ifodala- 
nadi.  Chunonchi,  Toshkent  atrofidagi  efimerli  cho‘llarda  1  m
2
  maydonda 
5000  nusxadan  ortiq  o ‘simlik  ro‘yxatga  olingan  bo‘lib,  47  turdan  iborat 
ekanligi  aniqlangan.  Tabiiy  . pichanzorlar  va  yaylovlarning  hosildorligini 
aniqlashda  og‘irlik  usulidan  foydalaniladi.  Tarqalish  darajasi  biotsenozda  tur- 
larning  tekis  yoki  notekis  tarqalganligini  bildiradi.  U   umumiy  namuna  may- 
donchalar  sonini  tur  uchragan  maydonchalar  soniga  nisbatan  hisoblash  yo‘U 
bilan  aniqlanadi.
D om inantlik  darajasi  ayni  bir  tu r  individlar  sonining  ushbu  guruhdagi 
um um iy  soniga  bo'lgan  nisbatini  bildiradi.  C hunonchi,  m a’lum  maydonda 
200
  ta  qush  ro'yxatga  olingan  bo‘Isa,  shundan  80  tasi  sayroqi  qushlarni 
taslikil  etadi.  Dem ak,  dom inantlik  darajasi  40  %ga  tengdir.  Biotsenozlarda 
bakteriyalar va  boshqa  mikroorganizmlar  ham  uchraydi.

---

Shunday  qilib,  biotsenozdagi  turlarni  miqdor  va  sifat  jihatdan  xarak- 
terlasli  natijasida  uning  turlar  tarkibi  haqida  m a’lum  bir  xulosaga  kelish 
mumkin.  Biotsenozning  yuqorida  ko‘rsatib  o'tilgan  tuzilish  birliklaridan 
tashqari  uning  funksional  tuzilish  birligi,  ya’ni