I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

4 .  Populatsiya  strategiyasi,  populatsiyalarning  o ‘zaro  ta’siri
Populatsiya  strategiyasini
  tushunm oq  uchun,  populatsiyadagi  turlarni 
alfavitining  bosh  harflari  bilan  belgilab  olaylik.  Populatsiyadagi  juda  tez 
ko'payuvchi  turlarni  T,  nisbatan  kam  ko'payuvchi  turlarni  K  turlar  deb 
olaylik.  Demak,  bu  misolimizda  muvofiq  ravishda  T   —  strategiyali  va  K  — 
strategiyali  turlar deb  ataladi.

---

T  —  strategiyali  turlar  tez  ko'payish  qobiliyatlari  natijasida  yangi  ya- 
shash  sliaroitlarini  yoki  boim asa  eskidan  buzilgan  yashash joylarini  zudlik 
va  tezkorlik  bilan  ishg‘ol  etadilar  yoki  qayta  egallaydilar.  Buzilgan  joylar 
deganda  tog‘  jinsli  joylar,  kesilgan  o'rm onlar,  buzilgan  o ‘tloqlar  e ’tiborga 
olinadi.  T  —  strategiyali  turlar  tez  ko‘payib,  nasl  qoldirib  ana  shunday joy- 
larni  tez  osonlikcha  egallashadi,  K  —  strategiyali  turlar  esa  raqobatliroq 
bo'lib,  keyinchalik  T   —  strategiyali  turlarni  yashash  joylaridan  osonlikcha 
siqib  chiqaradilar.
T  —  strategiyali  turlar  ko'pincha  bakteriyalar  va  hasharotlarda 
uchrasa,  umurtqali  hayvonlar  va  daraxtlar  singari  katta  takomillashgan  or- 
ganizmlar  uchun  esa  K  -   strategiyali  turlar  mansubdir.  Ba’zi  bir  guruh, 
jum ladan,  o 'sh a  hasharotlar va  umurtqalilar orasida  ham  har xil  strategiyali 
turlar  uchrashi  ham   mumkin.  Masalan,  qushlar  orasida  keng  bargli 
o'rm onlarda  yashovchi 
Lazoryovka
  qushi  tez  ko'payish  xususiyatiga  ega 
b o iib ,  T   —  strategiyali  tur  hisoblanadi.  Bu  kichik  qushcha  b o iib   tez 
ko'payadi,  ko‘p  tuxum  qo'yadi.  Bir  mavsum  mobaynida  o ‘zining  sonini 
ikki  barobar  ko'paytiradi.  Biroq  qushlar  orasida  K  —  strategiyali  turlar  ham 
bor b o iib ,  bularga 
Kondor
 va 
A/batroslar
  kiradi.  Ularning  qanotlari  3  m etr- 
dan  ortiq  b o iib ,  ikki  yilda  bittadan  tuxum   qo‘yib juda  sekin  ko‘payadi.  Al­
batros  boshqa  qushlarga  qaraganda  ancha  keyinroq,  ya’ni  9—11  yoshda jin- 
siy  balog‘atga  yetadi.
Xuddi  shunday  strategiyali  turlam i  gulli  o ‘simliklar  vakillari  orasida 
ham   uchraydi.  Chunonchi,  qoqio'ti,  ajriq,  assalomalaykum,  sho'ra,  ituzum 
va  shu  kabi  o'sim lik  turlari  T  —  strategiyali  turlar  b o iib ,  ular  tez 
ko'payadilar,  ko'p  urug‘  va  ildizpoyalar  hosil  qiladilar.  Yangi  yashash  sha- 
roitlarini  tezlikda  ishg‘ol  qiladilar.  K.  —  strategiyali  turlarga  esa  yo‘qolish 
arafasida  turgan  angishvori,  lolalar,  anzur  piyozlami,  O'zbekiston  chinni 
guli  va  Zarafshon  archalarini  kiritish  mumkin.
Odatda,  bir  tu r  populatsiyasida  dinam ik  o ‘zgarishlami  kuzatish  qiyin 
va 
u 
kamdan-kam  
o ‘rganilgan. 
Turlararo 
populatsiyalar 
ta ’sirini 
oigauuvchi  m a’lumotlar  yetarli.  Bu 
turlararo  munosabatlarga  raqobatlilik, 
parazitizm,  yirtqichlik
  va  hokazolar  kiradi.  Shu  sababli jam oa  ekologiyasini 
o ig anishda 
ekologik taxmonni
 tahlil  qilish  muhim  kasb  talab  etadi.
Jamoada  yashovchi  har  xil  tropik  darajada  b o ig a n   populatsiyalar  bir- 
birlariga  o ‘zaro  ta ’sir  etib  turadi. 
Masalan,  o ‘txo‘r  hayvonlaming 
o'simliklarga  yoki  yirtqichning  o ‘z  oijasiga  ko‘rsatgan  ta ’siri  yoki  para- 
zitning  xo‘jayiniga  ta ’siri  va  hokazolar.  Bundan  tashqari,  populatsiya- 
Iarning  o ‘zaro  boshqa  xil  munosabatlari  ham   b o ia d i.  Masalan,  Simbioz 
yashovchi  organizmlarda  ikki  tom on  ham  foyda  ko'radi.
H atto,  populatsiyadagi  bir  turga  mansub  individlar orasida  ham   o ‘zaro 
ta ’sir m a iu m   darajada  sezilib  turadi.
a) 
0 ‘simIikxo‘riik.
  Agar  yirtqich  birlamchi 
konsument
  (odatda,  hay- 
von),  o'lja  birlamchi 
produtsent
  (o'simlik)  b o isa ,  bunda  ikkita  populatriya 
orasidagi  munosabat  o ‘simlikxo‘rlik  deyiladi.  Barcha  o ‘txo‘r  hayvonlar 
bunga  misol  b o ia   oladi.  Agar  populatsiyalardan  bittasi  ajratib  chiqargan

---

mahsulotlar  (moddalar)  ikkinchi  raqobatdagi  turlar  uchun  zararli  bo‘lsa, 
bunday  holatdagi  o ‘zaro  munosabatlarga 
allelopatiya
  yoki  antibioz  deyiladi. 
Dem ak,  bunda  ikki  populatsiya  orasidagi  munosabat  +   ,  —  tipda  bo'ladi.
b) 
Tirtqich
  - 
o Ija  munosabatlari.
  Turlar  orasida  bo'ladigan  o'zaro  m u- 
nosabatlarni  laboratoriya sharoitda o'rganish  mumkin.  Buning  uchun  labora- 
toriyada  tabiiy  sharoit  modeli  yaratiladi.  Bunga  misol  qilib  bir-biriga  o ‘zaro 
ta ’sir  ko'rsatadigan  «yirtqich-o'lja»  modelini  olish  mumkin.  Chunonchi,  ik- 
kita  kanadan  bittasi  (Tyhlodromus)  yirtqich,  ikkinchisi  esa  (Eotetranyshus)
—  o ‘txo‘r.  Bu  kanalaming  ko'payish  sikli  bir-biridan  farq  qiladi.  Buni  quyi- 
dagicha  tushuntirish  mumkin.  «O'Ija»  sonining  ko'payishi  yirtqichlar  popu- 
latsiyasini  so‘zsiz  ko'paytiradi,  bu  esa  o ‘z  navbatida  «o‘lja*  kana  sonining 
keskin  kamayishiga  ohb  keladi.  Demak,  undan  so‘ng  esa  yirtqich  kanalar 
soni ham  o ‘z-o‘zidan  kamayadi.
Yirtqich  kanalar  sonining  kamayishi  «oija»  kanalar  sonining  yana 
qayta  ko'payishiga  im kon  tug'dirgan  taqdirdagina  ulaming  sikli  tugaydi. 
H a r  bir  sikl  bir  nechta  avlodni  o ‘z  ichiga  oladi.  M odelda  olingan  bu  xu- 
losaga  asoslanib,  tabiiy  sharoitda  ham   xuddi  shunday  xulosa  qilish  qiyin, 
chunki  tabiatda  boshqa  om illar  ham  rol  o ‘ynashi  mumkin.  Biroq ta ’kidlash 
lozimki,  tabiiy sharoitda  ham   populatsiyalar turlari  orasida  siklik tebranish- 
lar so'zsiz kuzatilib turiladi.
Parazitlar,  yirtqichlar  va  o ‘simlikxo‘rlar  iste’mol  qilinadigan  populat­
siya  individlariga  ulam i  yeyish  yoki  ularga  nisbatan  zararli  m oddalar 
ajratish  yo‘li  bilan  katta  zarar  keltiradilar.  Natijada,  bu  xildagi  populatsiya 
individlari  soni  kamayadi  yoki  toksik  m oddalar  ta ’siri  natijasida  populatsi- 
yalaming  o'sish  tezligi  pasayadi.  Biroq  yirtqichlarsiz,  zararli  toksik  m od- 
dalarsiz  populatsiya  ham m a  vaqt  ham   yaxshi  holatda  bo‘ladimi?  Bu  bir 
tom oni,  ikkinchidan,  ikkinchi  bir populatsiya  individlarini  yeyishdan  faqat- 
gina  yirtqichlar foyda  ko'radim i?
Bu  savollarga javob  tariqasida  shuni  ta ’kidlash  mumkinki,  yirtqich  va 
parazitlar  o ‘zlarining  o ‘ljalarini  mutlaqo  yo'qotishga  moslashmaganlar,  aks 
holda  o'zlarining  yashash  sharoitini  yo'qotgan  bo'lar  edilar.  Demak, 
yirtqich  va  parazitlar  populatsiyalarning  zichligini  o'rtacha  ta ’minlab 
turadilar.
Bunga  misol,  Peopold  (1943)  m a’lumotiga  ko‘ra  Arizon shtatining  katta 
Kanon  hududidagi  280000  gektar  maydonda  1907-yilda  hammasi  bo‘lib 
4000  ta  bug'i  yashagan,  bug'ilar  bilan  ovqatlanadigan  yirtqichlarga 
(bo‘rilarga)  qarshi  ashaddiy  kurash  tashkil  qilingandan  so‘ng  yirtqichlar  kes­
kin  kamayib  ketgan.  Natijada,  bug'ilar  tez  ko'payib  1924-yilga  kelib,  ular- 
ning  soni  100.000  ga  yetgan 
(Kolí,
  1970).  Ko'paygandan  keyin  o'tkazilgan 
kuzatishlar  shuni  ko'rsatadiki,  yem-xashak  yetishmasligi  natijasida  bu 
bug'ilar  ozib,  kasallangan  vakillari  juda  ko'payib  ketgan.  Oqibatda, 
bug'ilarning  ko'pchiligi  qirilib  ketib  mazkur  sharoitda  populatsiya  individlari 
yashash  imkoniyati  bor  miqdorda  saqlanib  qolganlar.  Bunda  tabiiy  tanlanish 
o'zining ta ’sirini  ko'rsatgan.
Yuqori  o'sim liklar  ajratib  chiqaradigan  ingibitorlar jamoa  suksessiyalar

---

tezligiga  hamda jamoaning  tur  tarkibiga jiddiy  ta ’sir  etib  turadi.  Kuchli  va 
dom inantli  allellopatik  munosabatlar,  bir  xil  jamoalarda  tur  tarkibining 
kamayishiga  olib  kelsa,  ikkinchi  bir  jamoada  esa  kimyoviy  adaptatsiyala- 
nish,  ya’ni  moslanish  natijasida  turlaming  turli-tumanligiga  olib  kelishi 
mumkin.
Antibioz  faqatgina  yuksak  o'simliklardagina  uchramasdan,  u  mikroor- 
ganizmlarda  ham  ko‘p  bo'ladi.  Chunonchi,  penitsillin  ingibitomi  ajra- 
tuvchi  penitsill  zamburug‘i  bunga  misol  bo‘la  oladi.  Penitsillin  preparati 
hozirgi  kunda antibiotik  modda  sifatida  meditsinada  keng  ishlatilmoqda.