I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Yer  yuzining  landshaft  xo‘jalik  tizimi
Yer kategoriyasi
D unyo  bo‘yicha
M ln ga
foiz hisobida
Oishloq  xo‘jaligi  yerlari:
3218
21,6
Shundan:  haydaladigan  yerlar
1518
10,2
O 'rm o n ,  butazorlar
4550
30,5
0 ‘rm on  o ‘simlik  landshaftlari
1132
7,6
Botqoqlikdagi va  suv ostidagi  yerlar
1030
6,9

---

Qurilish,  yo‘llar  va  ochiq  yerlar  bilan
band  bo‘lgan  yerlar
980
6,6
C h o ‘llar
2270
15,2
Boshqa turli  xildagi  yerlar
1720
11,6
Jami:
14900
100,0
Yer  yuzasiga  ko'rsatilayotgan  antropogen  ta ’sir  benihoya  katta.  Agar 
atmosferaga  bir  yilda  bir  min  tonnaga  yaqin  zararli  moddalar  (SO j  siz) 
ajratib  turilsa,  Gidrosferaga  15  min.  tonnaga  yaqin  ifloslantiruvchi  m od­
dalar  tashlanadi.  Yer  yuzasi  esa  85  min.  tonnaga  yaqin  antropogen 
chiqindilar  bilan  ifloslanadi.  Ba’zi  bir  m a’lumotlarga  qaraganda  90'-yUlarda 
bu  ko‘rsatkich  1500  km3  dan  oshgan.  Yer  yuzasi  aholisining  har  bir  jon 
boshiga  o ‘rta  hisobda  bir  yilda  1,2  to n n a  ishlab  chiqarish  chiqindilari  va 
14 tonnaga  yaqin  xomashyoni  qayta  ishlash chiqindilari  to ‘g‘ri  keladi.
Biroq  inson  uchun  bu  chiqindilar  orasida  eng  xavflisi  toksik  moddalar 
bo'lib,  ulâr  ichimlik  suvlar,  oziq-ovqat  moddalar  hamda  inson  va  hay- 
vonlar  uchun  oziqa  hisoblangan  o'sim liklarni  zaharlaydi.  Ana  shunday tok­
sik  moddalarga  birmchi  navbatda  og‘ir  metall  birikmalari,  ba’zi  bir  neft 
chiqindilari  (politsiklik  arom atik  uglevodorodlar  (PAU),  dioksinlar  shakli- 
dagi  birikmalar  ham da  har  xil  sintetik  zaharlar  —  biotsidlar  kiradi.  Bundan 
tashqari,  ularga jangovor  zaharlovchi  moddalar  (OV)  ham  kiradi.
Biosfera  va  tuproqning  ifloslanishi  ko'pchilik  foydali  hasharotlar, 
bahqlar,  qushlar  va  boshqa  xil  hayvon  populatsiyalarining  o ‘lib  ketishiga  sa- 
bab  bo‘lmoqda.  Butun  dunyo  Sog‘liqni  saqlash  tashkilotining  m a’lumotlariga 
qaraganda  har  yili  2  min.  ga  yaqin  kishilar  pestitsidlar  bilan  zaharlanmoqda 
va 40  mingga  yaqin  kishi  hayot  bilan  vidolashmoqda.
Z am on  talabidan  kelib  chiqqan  holda  hozirgi  kunda  qishloq  xo‘jaUgi 
ekinlari  zararkunandalariga  qarshi  biologik  usullami  qo‘llashni  keng  joriy 
qilish  lozim.
Tashqi  m uhitni  zaharlaydigan  m uhim   moddalardan  biri  bu  —  diok- 
sinlardir.  Bularning  ta ’siri  ko‘p  vaqtgacha,  jum ladan,  odam  organizmida 
bir yilgacha  saqlanib  qoladi.  K o‘m ir va  axlatlaming  yonishi,  avtomobil  dvi- 
gatellarining  ishlashlari  natijasida  ham   zaharli  dioksinlar ajrahb  chiqadi.
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Tashqi  m uhitdan  organizm lar  nim a  oladi  va  ular  o ‘z  navbatida 
tashqi  muhitga  qanday ta ’sir  ko‘rsatadilar?
2.  Ekologik  omillar deganda  nim ani tushunasiz?
3.  Biotik,  abiotik va  antropogen  om illam i  tushuntiring.
4.  Tolerantlik  nima?  Unga  m isollar keltiring.
5.  Yu.Libixning  m inim um   qonunini tushuntiring.
6.  Biotik omillar va ulaming organizm uchun ahamiyati nimadan  iborat?
7.  Tabiiy  sharoitda  organizm lam ing  bir-biriga  ko‘rsatadigan  turli  xil 
ta ’sirlariga  misollar keltiring.
8. Antropogen omillar va ulaming biosferaga ta’siri nimalardan iborat?

---