I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Biogenez  bosqichi.
  Yerda  biosfera  birinchi  tirik  organizmlar bilan  birga 
paydo  bo'lgan.  Birinchi paydo  bo'lgan  organizmlar bir  hujayrali  geterotrof, 
anaeroblar  edi.  Ular  taxminan  3  mlrd  yil  aw al  paydo  bo'lgan,  energiyani 
bijgish  jarayonlaridan  oigan.  Ular  abiogen  hosil  bo'lgan  tayyor  organik 
moddalar bilan oziqlanib biomassani to'plab boigan.
Keyinchalik  tabiiy  tanlanish  natijasida  anorganik  moddalardan  or­
ganik  moddalami  mustaqil  sintezlab  oladigan  avtotrof  organizmlar  kelib 
chiqqan.  Birinchi  bo'lib  xemosintezlovchi  bakteriyalar  fotosintezlovchi  va 
ko'k yashil suvo'tlari  paydo  bo'lgan.  Ular kislorodni  ajratib  turganhklar sa- 
babli  atmosferada  karbonat  angidrid  kamayib  kislorod  ko'payib  borgan. 
Atmosferaning  yuqori  qatlamida  kislorod  ozon  ekranini  hosil  qilgan.  Ozon 
ekrani  esa  yer yuzidagi tirik organizmlami  quyoshning  ultrabinfsha  nurlari- 
dan  va  kosmik  nurlardan  himoya  qilgan.  Bunday sharoitda dengiz yuzasida 
tirik organizmlar yanada ko'paya  borgan.
Atmosferada  erkin  kislorodning  mavjudligi  yer  yuzasida  aerob  tipida 
kislorod  bilan  nafas  oluvchi  organizmlaming  va  ko'p  hujayralilarning  kelib 
chiqishiga  sabab  bo'lgan.  Asta-sekin  tirik  organizmlar  suv  sharoitidan  qu-

---

ruqlikka  moslasha  borgan.  Birinchi  ko‘p  hujayralilar  atmosferada  kis- 
lorodning  konsentratsiyasi  taxminan  3  %ga  yetganda,  kembriy  davrining 
boshida  500  mln  yillar oldin  kelib  chiqqan.  Ular yer yuzasida  keng  tarqala 
boshlagan  va  paleozoy  erasiga  kelib  haÿot  faqat  suvdagina  emas,  balki  qu- 
ruqlikka  ham  chiqib  tarqalgan.  Yashil  o ‘simIiklaming  rivojlanishi  va  tarqa- 
lishi  atmosferani  kislorod  bilan  yanada  boyitgan.  Bu  esa  organizmlar  tuzi- 
lishini  yanada  takomillashtirishga  olib  keldi.
Paleozoyning  o ‘rtalariga  kelib,  atmosferadagi  kislorodning  miqdori 
taxminan  20  %ga  yetdi va bu muvozanat  hozirgacha  saqlanib  kelmoqda.