I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Inbriding. 
Bir-biriga qarindosh individlarni tanlab chatishtirish inbri­
ding deyiladi. Qadimda ko‘p sut beruvchi, go‘shtdor, ko‘p jun beruvchi 
qoramollar, qo‘ylar va cho‘chqa zotlarini yetishtirishda inbriding usulidan 
keng foydalanganlar. Biroq uzoq vaqt inbriding tanlash o ‘tkazilsa, hayvon 
va o ‘simliklaming go‘shtdorligini (sermahsuldorligini) pasaytirib yuboradi. 
Intensiv inbriding genom o'zgaruvchanligini pasaytiradi. M azkur tur 
allellarining umumiy miqdori genotipdagomozigotalar sonini ko‘paytiradi. 
Ana shu yuqorida aytilgan salbiy belgilami yo.'qotish maqsadida bir nechta 
avloddan so ‘ng (inbridjngdan) chorvadorlar, dehqonlar autbridingga 
o ‘tadilar. Masalan, fermerlar o ‘z sigirlarini bir necha avlod mobaynida bir 
buqa bilan qochiradi, natijada keyingi avlodlarda kasallikka chidamsiz va 
kam sut beruvchi nasi paydo bo'lganiga qadar bu sigirlarni qochirish da- 
vom ettirilaveradi. Keyin esa sigimi chatishtirishda fermer boshqa buqa sper- 
masidan foydalanadi.
Shunday qilib, fermer o ‘zining podasiga yangi allellarni kiritib, chati- 
shadigan organizmlarning geterozita shaklini oshiradi.
Autbriding 
(qarindosh b o'lm ag an avlodni urchitish). A utbriding 
o'simlikshunoslikda muhim rol o‘ynaydi. Biroq undan chorvachilikdago‘sht, 
sut, tuxum, jun ishlab chiqarishda ham fbydalansa bo'ladi.
Autbriding genetik har xil populyatsiyaga oid individlarni chatishtirish 
usulidir. H ar xil navlarni, liniyalarni, hattoki o'simliklarda bir-biriga yaqin 
bo'lgan turlarni ham chatishtiradilar. Ana shunday chatishtirish usuli bilan 
olingan naslga duragay deyiladi. Bunday duragaylar ko'pchilik belgilari bi­
lan onalik shakllaridan ustun turadi va ular gibrid quw ati (kuchi) yoki 
geterozis deyiladi.
Gomozigot onalik liniyalarni chatishtirish natijasida olinadigan dura- 
gaylarni FI duragaylar deyiladi. Bu duragaylar mevasining kattaligi, soni, 
tezpisharligi, har xil kasalliklarga chidamliligi bilan ota-ona shakllaridan 
ustun turadi. Shu usul bilan makkajo'xoridan olingan duragay (F I) ota- 
ona shakliga qaraganda hosilni 250 % gacha oshiradi.
Duragaydagi o'sim liklar quw atining oshishiga sabab, undagi genlar 
aralashib, geterozigot shakllarning ko'payishiga olib keladi. Duragay FI 
uzoq vaqt o'zidan chatishtirilaversa, undagi gomozigotalik shakllar yana
176

---

ko‘payib, quw ati (kuchi) pasaya boradi. Duragaylashda b a’zi xromosoma- 
lar sonlari ko'payib, poliploid holatigaolib kelishi ham mumkin.