I bob. Yuqori sur’atlarda iqtisodiy o‘sish hodisasi

2.3. Markaziy partiyalarning siyosiy maydonga chiqishi
Bunday birinchi partiya Yaponiya-Amerika ‘‘xavfsizlik shartnomasi’’ ni qayta ko‘rib chiqishga qarshi kurash paytida YSP tarkibidan chiqqan o‘ng qanot sotsialistlari tomonidan yaratilgan Sotsial Demokratik partiyasi edi. Yapon sotsialistlarining o‘ng va chap qanotlari o‘rtasidagi jiddiy mafkuraviy kelishmovchiliklari natijasida bo‘linishlar ilgari ham ro‘y bergan, ammo sotsialistik tarkibda o‘ng qanot kuchlarining mustaqil ijtimoiy bazasi zaifligi tufayli ular qisqa muddatli harakat bo‘lib chiqdi. Bu safargi bo‘linish butunlay mustaqil sotsialistik partiyaning shakllanishiga olib keldi. Ushbu doimiy chegarani belgilash uchun Yaponiya kasaba uyushmalari harakatining bo‘linishi asos bo‘ldi. Ikki umumdavlat kasaba uyushmalari - Soxyo va Domei o‘ng va chap qanot sotsialistlariga mos ravishda siyosiy yordam ko‘rsatdilar.
Yana bir yangi siyosiy partiya 1964-yil noyabrda tashkil etilgan Sof Siyosat Partiyasi (Komeito) edi. Aslida bu partiya 1950-yillarning oxiridan beri siyosiy maydonda faol harakat qilib kelayotgan Soka Gakkai diniy jamiyatining siyosiy tashkiloti edi. U o‘z a’zolarini asosan o‘zlarining mavqeidan noroziligidan foydalanib, asosan, qishloq yaqinida tug‘ilgan aholini jalb qildi.
2.4. 60-yillarda Yaponiyada mafkuraviy va siyosiy vaziyat
SDP va Komeito Yaponiya siyosatida siyosiy markazni tashkil etishdi va Yaponiyada ‘‘o‘rta yo‘l partiyalari’’ deb nomlanishdi. Ko‘p yillar davomida ularning faoliyati siyosiy sahnada muhim o‘zgarishlarga olib keldi. 60-yillarning oxiriga kelib markaz partiyalari ma’lum siyosiy ta’sirga erishdilar. 1969-yilgi Vakillar palatasidagi saylovlarda Komeito 47 o‘rinni egallab, parlamentdagi ikkinchi muhim muxolif kuchga aylandi. SDP pozitsiyasi unchalik ishonchli bo‘lmagan, ammo baribir ancha barqaror edi (31-o‘rinni egalladi).
Markaz pozitsiyasining mustahkamlanishi yetakchi siyosiy partiyalar - LDP va YSP tomonidan ma’lum miqdorda ovozlarning chiqib ketishi bilan bog‘liq edi. Agar 1958-yilda liberal demokratlar va sotsialistlar birgalikda quyi palatadagi 98% o‘rinlarni egallagan bo‘lsa (LDP - 62%, YSP- 36%), parlamentdagi masalalarni boshqa siyosiy kuchlarning fikrlarini hisobga olmasdan hal qilishi mumkin edi. 1960-yilgi saylovlardan so‘ng ularning umumiy ulushi 94% gacha, 1969 yilda 78% gacha kamaydi. Markaziy partiyalarning siyosiy maydonga kirishi Liberal-demokratlar (1960 - 57,6%, 1963 - 54,7%, 1967 - 48,8%, 1969 - 47, 6%) sifatida ovoz bergan saylovchilar ulushining pasayishiga olib keldi (1960 yil - 27,6%, 1963 yil - 29,0%, 1967 yil - 27,9%, 1969 yil - 21,4%).
1960-yillarning o‘rtalariga kelib, hukmron Liberal-Demokratik partiya qiyin ahvolda edi. Tezkor sanoatlashtirish jarayoni kichik shahar va qishloqlarda qishloq aholisi sonining keskin pasayishiga olib keldi. Biroq, Yaponiya saylov tizimi tufayli, vakillik darajasi qishloqlarda yuqori va shahar okruglarida past bo‘lganida, saylovchilarni qo‘llab-quvvatlashning pasayishi LDP ning parlamentdagi vakilligiga YSPga qaraganda kamroq ta’sir ko‘rsatdi. Haqiqat shundaki, markazchi partiyalar faoliyatining asosiy maydoni (YSP singari) shahar okruglari bo‘lib, an’anaviy ravishda LDPga ovoz bergan qishloq saylovchilarining xatti-harakatlari faqat Komeito va SDP ning tarkibiga kirishiga ta’sir qildi. Shunday qilib, 1969-yilgi saylovlarda LDP parlamentining quyi palatasidagi vakolatlari 277 dan 288 o‘ringa ko‘paytirildi, YSP uchun esa ovozlarning yo‘qolishi oldingi saylovlarda 140 o‘ringa emas, 90 o‘ringa (bu mutlaq sonlarda) - eng qiyin mag‘lubiyat bo‘ldi. 60-yillarda markaziy partiyalarning siyosiy maydonda paydo bo‘lishi LDP uchun foydali bo‘ldi.²
Shu bilan birga, liberal-demokratlar tomonidan parlamentdagi ustun mavqeining saqlanib qolishi markaziy partiyaning taktik chap harakatiga hissa qo‘shdi. Mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organida mutlaq ko‘pchilik o‘ringa ega bo‘lgan Yaponiya konservatorlari bu bosqichda deyarli hech qanday koalitsiya tuzishdan manfaatdor emas edilar. Shu sababli, markazning partiyalari YSPning katta potentsial sherigi sifatida ko‘rib chiqildi.
Keyinchalik Yaponiyaning siyosiy spektri shunday ko‘rinishga ega edi. O‘ng tomonda Liberal Demokratik partiya edi, chap tomonda Demokratik sotsializm partiyasi bor edi, undan keyin markazga yaqinroq Komeito. Markazning chap tomonida Yaponiyaning Sotsialistik partiyasi joylashgan bo‘lib, u o‘zi uch guruhga bo‘lingan: o‘ng, markazchilar va chap qanot (Sotsializmni o‘rganish bo‘yicha “Syakaishugi kyokai jamiyati”). Hali ham chap tomonda Yaponiya Kommunistik partiyasi bor edi, u o‘sha paytgacha KPOSni tanqid ostiga olgan edi.
Shunday qilib, siyosiy sahnada allaqachon LDP hukumatiga qarshi bo‘lgan 4 partiya bor edi. Xarakterli tomoni shundaki, 1960-yilgi notinch voqealardan so‘ng, ‘‘xavfsizlik shartnomasi’’ ni, neytrallikni va Amerika imperializmiga qarshi kurashni olib tashlash shiorlari ommaviy jamoatchilik fikriga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu shiorlarga rozi bo‘lish yoki rozi bo‘lmaslik ‘‘progressiv’’ yoki ‘‘konservativ’’ lagerga mansublikning o‘ziga xos mezonidir. Yangi partiyalar, avvalambor, Liberal-demokratlarning siyosatidan norozi bo‘lgan, ma’lum sabablarga ko‘ra aholining qo‘llab-quvvatlashiga umid qilganligi sababli, ular ushbu shiorlarni ma’lum darajada qo‘llab-quvvatlashga majbur bo‘ldilar.
Mafkuraviy jihatdan hukmron LDP liberallardan millatchilargacha bo‘lgan juda xilma-xil kuchlarni o‘z ichiga oldi. Shunga qaramay, hukumat amalda davlat hokimiyatini kuchaytirish bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi mafkuraviy elementlarni tatbiq etishga, ko‘pchilikni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga intildi. Har yili 11-fevralda ‘‘davlatning asos solingan kuni’’ (kigonssetsu) bayrami joriy qilindi va Meijining 100 yilligi ajoyib tarzda nishonlandi.
Partiyada konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqishni qo‘llab-quvvatlaganlar katta ta’sirga ega bo‘lishdi. Biroq, mamlakat jamoatchilik fikri ushbu g‘oyaga nisbatan sezgir bo‘lib qolaverdi. Shuning uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri va demokratik saylovlar orqali hokimiyat tepasiga kelgan siyosiy elita nafaqat bunday hissiyotlarni e’tiborsiz qoldiribgina qolmay, balki vaqti-vaqti bilan o‘zlarining tinchliksevar intilishlarini namoyish etishlari kerak edi.
Shu ma’noda, Yaponiya konservatorlarining yadro masalasida pozitsiyasi xarakterli edi. 60-yillar yadroga qarshi zo‘ravonlik harakati, yadroviy sinovlarga qarshi ommaviy norozilik namoyishi boshlandi. Ikeda hukumati ikkilangan siyosat olib bordi. Bir tomondan, ittifoqchilik munosabatlariga sodiq bo‘lib, bu masalada Amerikaning pozitsiyasini to‘liq qo‘llab-quvvatladi, boshqa tomondan, jamiyatda hukm surayotgan kayfiyatni hisobga olib, tinchlikparvar va yadroviy qurolga qarshi kurashuvchi rolini o‘ynashga harakat qildi. Shuning uchun Ikeda hukumati bir necha bor Moskva va Vashingtonni yadro sinovlarini to‘xtatishga chaqirdi.
Muxolifat lageri mafkuraviy jihatdan ikkiga bo‘lingan edi. Uning siyosiy palitrasi ikki qutbni o‘z ichiga olgan – SDP va YKP , mos ravishda o‘ng va chap qanotlarda joylashgan. Ushbu ikki partiyani bitta muxolifat harakatda birlashtirish mumkin emas edi. Ularning g‘oyaviy va siyosiy dushmanligi, hatto YKP va LDP o‘rtasidagi dushmanlikdan ham oshib ketdi. 1967-yilning kuzida to‘rtta oppozitsiya partiyalari (SDP, YKP, Komeito va YSP) bosh kotiblarining Okinava va Ogasavara orollarini qaytarish bo‘yicha uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Bu masalada SDP va YKP murosaga kela olmadi, natijada qo‘shma harakatlar amalga oshmadi.
YSP raisi Sasaki Kodzo hattoki SDP ikkinchi konservativ partiyaga aylanganini aytdi. Bu SDP rahbari Nisio Suexironing noroziligiga sabab bo‘ldi. Matbuotda yapon sotsial-demokratiyasining ikki oqimi vakillari o‘rtasida ommaviy nizo boshlandi. Mafkuraviy platformalarning o‘xshashligiga qaramay, sotsialistik va kommunistik partiyalar o‘rtasidagi munosabatlar uzoq vaqt sherik bo‘la olmadi. Bunga ma’lum darajada siyosiy raqobat sabab bo‘ldi, chunki ikkalasi ham bir xil ijtimoiy pozitsiyani egallab turardi. Xuddi shu davrda KPSS Yaponiya sotsialistlariga murojaat qildi va kommunistlar bilan munosabatlar sovuqlashdi. 1964-yil may oyida Yaponiya parlamentida Sinovlarni Qisman taqiqlash to‘g‘risidagi shartnomaning ratifikatsiya qilinishi - o‘sha paytda xitoyparast pozitsiyalarni egallab turgan Yaponiya Kommunistik partiyasida inqirozga sabab bo‘ldi. YKP shartnoma bo‘yicha Xitoyning pozitsiyasini qo‘llab-quvvatladi va 1964-yil oktyabr oyi o‘rtalarida Xitoyda o‘tkazilgan birinchi yadro sinovini mamnuniyat bilan kutib olgan Yaponiyadagi yagona siyosiy partiya edi.
Shiga Yoshio va Suzuki Ichizo, partiyaning yo‘nalishiga qarshi borishga jur’at etgan kommunist deputatlar edi. O‘sha yilning iyul oyida ular Kommunistik partiyaga alternativa bilan ‘‘Yaponiya ovozi’’ nomli siyosiy guruhni tuzdilar. Dastlab uni KPSS qo‘llab-quvvatladi. Ammo keyinchalik, ushbu guruhda muvaffaqiyatga erishish imkoniyati yo‘qligi aniqlangandan so‘ng, Sovet kommunistlari undan ajralib, YKP bilan hamkorlik qilishga qaytishdi.
1968-yilda YKP va KPSS o‘rtasida rasmiy yarashish bo‘lib o‘tdi. Yanvar oyi oxirida Tokioga M.A. Suslov boshchiligidagi KPSS delegatsiyasi tashrif buyurdi. Delegatsiya darajasi ham, muzokaralarning o‘zi ham misli ko‘rilmagan edi. Shunga qaramay, ikki tomon o‘rtasidagi munosabatlar ancha sovuq bo‘lib qoldi va o‘sha yilning avgust oyida Sovet qo‘shinlari Pragaga kirib kelganidan keyin munosabatlar yanada yomonlashdi.
1960-yillarning ikkinchi yarmida YKP, xitoylik kommunistlar bilan ham kelisha olmadi, ular faol antisovet yo‘nalishini tanlab, uni qattiq himoya qilishga harakat qildilar. Bu bo‘shliq 1966-yil mart oyining oxirida Pekindagi Mao Tszedun va YKPsi raisi Miyamoto Kenji o‘rtasidagi uchrashuvdan so‘ng yuzaga keldi. Keyinchalik, Yaponiya Kommunistik partiyasi qat’iy ravishda mustaqil pozitsiyani egallab, Moskvani ham, Pekinni ham keskin tanqid qildi.
YKP va Komeito o‘rtasidagi farqlar va raqobatga qaramay, ular vaqti-vaqti bilan birgalikda harakatlarni amalga oshirdilar. 1968-yil yanvar oyida ular hukumatga Amerika samolyot tashuvchisi Sasebo portiga kirishga qarshi norozilik bildirib murojaat qilishdi. Xuddi shu partiyalar parlamentda Yaponiyani yadro qurolidan xoli mamlakat deb e’lon qilish to‘g‘risidagi qo‘shma qaror loyihasi bilan chiqishdi. Yaponiyadagi barcha chap va markaziy partiyalar Chexoslovakiyaga Varshava shartnomasi qo‘shinlarining kiritilishiga qarshi norozilik bildirdilar. Biroq, bu hamkorlik tizimli bo‘lib qolmadi.
Vetnam urushi urushdan keyingi Yaponiyaning eng qudratli g‘oyaviy va siyosiy oqimlaridan biri bo‘lgan pasifizmga yangi hayot berdi. YSP tashqi xavfsizlik kontseptsiyasini ilgari surdi, u ‘‘xavfsizlik shartnomasi’’ ni bekor qilishni va Yaponiyaning doimiy, qurolsiz betarafligini e’lon qilishni talab qildi. Yapon sotsialistlari ushbu g‘oya Yaponiya konstitutsiyasidan kelib chiqqan deb ta’kidladilar, unda qurolsiz betaraflik tashqi siyosatning asosi sifatida aniq belgilab qo‘yilgan edi. Ular mamlakat xavfsizligi faqat diplomatik vositalar bilan ta’minlanishi kerak deb hisobladilar. Tegishli qoidalar YSP ning rasmiy dasturiy hujjatlariga kiritilgan (‘‘Yaponiyaning sotsializm yo‘li’’, 1965 va boshqalar).
Komeito ham ushbu kontseptsiyaga qo‘shildi. 1968-yil aprelda uning VI kongressi bo‘lib o‘tdi, unda tashqi siyosiy yo‘nalish tasdiqlandi, uning asosiy bo‘g‘ini Yaponiyaning to‘liq betaraflikka erishish g‘oyasi edi.
Hamma partiyalar ham bir xil qarashda emas edi. Yaponiya Kommunistik partiyasi qurolsiz betaraflik g‘oyasiga qarshi chiqdi. 1968-yil 7-yanvarda chiqarilgan YKP Milliy xavfsizlik bayonotida Yaponiya o‘z suvereniteti va mustaqilligini himoya qilish uchun o‘z huquqiga ega ekanligi ta’kidlangan.
Sotsial-demokratik partiyaning pozitsiyasi ham alohida edi. SDP boshidanoq Sharq va G‘arb o‘rtasida muvozanatni saqlash asosida xalqaro vaziyatni va harbiy siyosatni tahlil qilishga harakat qildi. Bu shuni anglatadiki, u xalqaro va harbiy masalalarda boshqa muxolif partiyalarga qaraganda tubdan farqli qarashlarga ega bo‘lgan. Ikkinchidan, ularni ichki siyosiy xarakterdagi muhim masalalar (hukumatning mudofaa sohasidagi ayrim huquqlarining konstitutsiyaga muvofiqligi va boshqalar) nuqtai nazaridan ko‘rib chiqdi. SDP esa ushbu fundamental masalalardan iloji boricha qochib, mudofaa siyosatini amalga oshirishning aniq masalalari bo‘yicha polemika o‘tkazdi. Shu ma’noda SDP boshidanoq LDP bilan bir xil tilda gaplashdi.
1960-yillarning ikkinchi yarmida talabalar harakatida yangi faoliyat yuz berdi. Va bu nafaqat Vetnamdagi urushga qarshi norozilik harakati bilan bog‘liq edi, balki, o‘sha davrdagi ma’naviy inqiroz, ijtimoiy tuzilishdagi tub o‘zgarishlar, o‘rta sinf, ‘‘iste’molchilar jamiyati’’ ning shakllanishi, eski ideallarning yo‘q qilinishi va yangi qadriyatlar tizimining tug‘ilishi, muammolarning kuchayishi bilan ham bog‘liq edi. Bularning barchasi muqarrar ravishda ziyolilar, ayniqsa, yoshlar ongidagi keskin tebranishlarga ta’sir ko‘rsatdi. Ularning bir qismi paydo bo‘layotgan ‘‘muassasa’’ ga qo‘shilib, o‘zgarishlarni kutib oldi, boshqalari esa aksincha, unga qarshi chiqdi. Bu shunchaki yaponcha hodisa emas edi. Xuddi shunday jarayonlar Yevropada ham sodir bo‘lgan. Nigilizm, eski qadriyatlarni inkor etish, yangi ma’naviyat izlash G‘arb yoshlariga xos bo‘lib qoldi. U yerda ham, Yaponiyada ham talabalar jamoasi asosan ekstremistik guruhlar ta’sirida bo‘lgan. Bu ilmiy-texnik taraqqiyot to‘lqinida tug‘ilgan yangi sivilizatsiyaga moslashish uchun davolanishi kerak bo‘lgan bir xil ijtimoiy kasallik edi. Raqib talabalar to‘dalari o‘rtasidagi to‘qnashuv. O‘ng tomonda Kakumaruha guruhining a’zolari bor (1968 yil 12-noyabr)
Talabalar harakatida Butun Yaponiya talabalar ittifoqidan (Zengakuren) uchta guruh ajralib chiqdi: Kakumaruha (inqilobiy marksistlar guruhi), chukakuha (xitoy inqilobchilari guruhi) va Kayxoxa (ozodlik uchun kurash guruhi). Ularning barchasi oxir-oqibat partiyadan chiqarib yuborilgan sobiq YKP a’zolari ta’siriga tushib qolishdi, shuning uchun nafaqat hukmron siyosiy elita, balki Yaponiya Kommunistik partiyasi ham ularning o‘ta bo‘ronli va ekstremistik chiqishlarining markaziga aylandi.
1960-yillarning ikkinchi yarmi dunyoda maoizmga bo‘lgan qiziqishning kuchayishi bilan ajralib turadi. Boshqa Osiyo mamlakatlaridan farqli o‘laroq, maoizm nafaqat Yaponiya tuprog‘ida ildiz otmadi, balki (o‘ta chap talabalar guruhlari bundan mustasno) jonli tarafdorlari ham bo‘lmagan. Dastlab unga ma’lum bir qiziqish bildirgan Yaponiya Kommunistik partiyasi oxir-oqibat undan voz kechdi. Maoning g‘oyalariga sherik bo‘lgan chap intellektuallar ‘‘madaniy inqilob’’ ning haddan tashqari hadiklaridan qo‘rqib, ulardan chekinishdi. Rivojlanayotgan Iqtisodiyot Institutidagi yaponiyalik bir necha olimlargina uning ‘‘yutuqlarini’’ himoya qilishdi. Shunga qaramay, mamlakatning eng yirik nashrlari sahifalarida Maoning g‘oyalari asosida qizg‘in bahs-munozaralar yuzaga keldi va ‘‘Buyuk Helmsman’’ dan olingan aforizmlarning yapon tilidagi tarjimasi nashr etildi.