I bob. Xalqaro moliya bozorlariningining mohiyati, tasnifi va nazariy asoslari xalqaro moliya bozorlariningining mohiyati va uning tasniflanishi

Birlamchi daromadlar hisobi. Birlamchi daromadlar hisobi rezident va norezident institutsional birliklar o’rtasidagi birlamchi daromadlar oqimini ifodalaydi. Milliy hisoblar tizimida daromadlar taqsimlanishi ikki hisobvaraqda aks ettiriladi: daromadlarni shakllantirish hisobvarag’i (bunda ishlab chiqarish jarayoni natijasida yuzaga kelgan birlamchi daromad aks ettiriladi), birlamchi daromadlarni taqsimlash hisobvarag’i (bunda mehnat, moliyaviy aktivlar, tabiiy resurslar taqdim etgan institutsional birliklar o’rtasida taqsimlanadigan birlamchi daromadlar aks ettiriladi). Statistikada esa barcha birlamchi daromadlar oqimi birlamchi daromadlarni taqsimlash hisobvarag’i bilan bog’liq.
Kredit tomonda o’tkazmalarda statistikani tuzayotgan mamlakatga keluvchi birlamchi daromad aks ettirilsa, debet tomonda to’lanishi lozim bo’lgan birlamchi daromadlar ifodalanadi. Birlamchi daromadlar saldosi mamlakatga keluvchi sof birlamchi daromadni ko’rsatadi va to’lanadigan birlamchi daromadlar chiqarib tashlangandan keyingi summani o’zida aks ettiradi.
Birlamchi daromad institutsional birliklarning ishlab chiqarish jarayoniga kiritgan mablag’idan olgan foydani yoki moliyaviy aktivlar taqdim etish va tabiiy resurslarni boshqa institutsional birliklarga ijaraga berishdan olgan foydani o’z ichiga oladi. Birlamchi daromadning ikki turi farqlanadi:

1. 
   Ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan daromad. Mehnatga haq to’lash ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslariga kiritilgan mablag’larni aks ettiradi. Mahsulot va ishlab chiqarishga soliq va subsidiyalar ham ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan daromadlar hisoblanadi.
   
2. 
   Moliyaviy aktivlar va boshqa noishlab chiqarish aktivlarining mulkiy huquqi bilan bog’liq daromadlar. Mulkiy daromadlar moliyaviy aktivlarni taqdim etish va tabiiy resurslarni ijaraga berishdan olingan daromadlarni o’z ichiga oladi. Investitsion daromadlar moliyaviy aktivlarni taqdim etish bilan bog’liq daromadlarni aks ettiradi; bunday daromadlar o’z ichiga kvazikorporatsiyalar daromadlaridan o’tkazmalar, reinvestitsiya qilingan daromad va foizlarni oladi. Biroq hosilaviy moliyaviy instrumentlarga mulkiy huquq va hodimlar aksiyasiga opsionlar investitsion daromad yuzaga kelishiga olib kelmaydi.
   

Birlamchi daromadlarning chegaralararo oqimi Yalpi ichki mahsulot va Yalpi milliy mahsulot konsepsiyalari o’rtasida aloqani ta’minlaydi. Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish konsepsiyasi bilan bog’liq bo’lib, o’z navbatida qo’shilgan qiymat shaklida ifodalanadi. Qo’shilgan qiymat shakllanishida ishtirok etuvchi omillar (mehnat, kapital, tadbirkorlik faoliyati) o’z hissasiga nisbatan ulush oladi. Ishlab chiqarish natijasida daromadni shakllantirish iqtisodiy jarayoni birlamchi daromadni taqsimlash bilan birgalikda mamlakat YaMMsida aks etadi. YaMM va YaIM
o’rtasidagi farq olinadigan va to’lanadigan bilamchi daromad o’rtasidagi farqqa teng bo’lib, odatda, bu sof tashqi daromad deyiladi. Norezidentlarga taqdim etiladigan mehnat, moliyaviy aktivlar va tabiiy resurslardan keladigan daromadlar olinadigan
(debetor qarzdorlik) birlamchi daromadlar jumlasiga kiradi. O’z navbatida, mehnat, moliyaviy aktivlar, tabiiy resurslar norezidentlarga tegishli bo’lsa, ulardan foydalanish bo’yicha to’lovlar norezidentlarga to’lanadigan (kreditor qarzdorlik) daromadlar hisoblanadi.