I bob. Muammoning o‘rganishning ilmiy nazariy asoslari

Tadqiqotning obyekti: Maktabgacha yoshdagi kar bolalar og’zaki nutqi.

Tadqiqot predmeti: Maktabgacha yoshdagi kar bolalarga maxsus ta’lim-tarbiya berish jarayonida og’zaki nutqini rivojlantirish jarayoni.

Tadqiqot metodlari:

Tadqiqot mavzusiga oid pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni nazariy tahlil qilish;

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni tibbiy-pedagogik hujjatlarini o‘rganish;

Tadqiqotni miqdor va sifat natijalarini tahlil qilish.

Tadqiqotning metodologik asosini O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni , Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan qabul qilingan davlat dasturlari, Sharq mutaffakkirlarini komil insonni tarbiyalash haqidagi falsafiy-axloqiy qarashlari tashkil etadi.

I. BOB. Muammoning o‘rganishning ilmiy - nazariy asoslari

1.1. Maktabgacha yoshdagi eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlari

Hech mahal onasining ovozi, musiqa, daraxtlarning shovqini, oyoqlari ostidagi qorning g‘irchillashini eshitmagan kishi juda kо‘p narsadan mahrum bо‘ladi. Biroq karlik soqovlikka olib kelmasa, bu ikki о‘zaro aloqador nuqson tufayli kar odamning atrofdagilar bilan tо‘laqonli muloqoti barbod bо‘lmasa, karlik inson uchun u qadar katta kulfat bо‘lmasmidi…

Shu bilan birga, surdopedagogika tarixida tug‘ma eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilar rivojlanishning juda yuqori darajasiga erishgan, eshitadiganlar bilan erkin muloqot qilgan va hatto chet tillarni о‘rganganiga misollar kо‘plab topiladi.bu mо‘jiza emas edi. Har kunlik, har soatlik mehnat, iroda, muvaffaqiyatga ishonch hamda ota-onalar, pedagoglar namoyon qilgan chidam, muloyimlik, kо‘p marta ortiq mas’uliyat hissi va muhabbat bu kishilarga shunchalik kо‘p narsaga erishish imkonini berdi. Tug‘ma eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilar hatto maxsus ta’lim olmasdan ham, savodsiz yoki ma’lumoti past bо‘la turib ham, turli mehnat kо‘nikmalarini egallaganlariga ham misollar kо‘plab topiladi. Ularning kо‘pchiligi turli korxonalarda mehnat qilib, el-yurt hurmatini qozongan, davlat mukofotlariga loyiq topilgan. Oliy ma’lumot olgan eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilar: muhandislar, о‘qituvchilar, rassomlar, haykaltaroshlar bor. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan kishilarning yuqori darajada aqliy rivojlanishi holatlari tahlili kо‘rsatadiki, deyarli hamma vaqt bu ta’limni erta boshlashning natijasidir. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarni tarbiyalash muammolari kо‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan о‘rganilgan. N.A.Rau, B.D.Korsunskaya, A.A.Katayeva, N.G.Morozova, T.I.Obuxova ishlariga asoslanib, xulosa qilish mumkinki, garchi eshitadigan va eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar rivojlanishining umumiy yо‘nalishlari mos kelsa-da, kar va zaif eshituvchi bolalarni maxsus maktabda tarbiyalash talab qilinadi. Kar va zaif eshituvchi bolalar qator xususiyatlarga ega. Ularda:

- kо‘rish idroki nuqtai nazaridan yetarlicha rivojlanmaganlik, jumladan, predmetlarni idrok etish va tanib olish tezligi past ekani;

- taqlidning sekin rivojlanishi, shuningdek namuna bо‘yicha tanlashda qiyinchiliklar;

- nutqning mavjud emasligi va nutqqacha muloqot defitsiti kuzatiladi.

Yuqorida sanab о‘tilganlar bilish faoliyati va sо‘z-mantiqiy tafakkurning rivojlanishida orqada qolishga sabab bо‘ladi. Aynan shu sababli eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning aqliy tarbiyasiga katta e’tibor berish kerak bо‘ladi².

Maktab yoshdagi bolalar aqliy tarbiyasining bir qator vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

1.Atrof olam haqida tasavvur va tushunchalarni shakllantirish.

2.Bilish psixologik jarayonlarini rivojlantirish.

3.Intellektual faoliyatning birlamchi usullarini shakllantirish.

4.Og‘zaki nutqni shakllantirish.

Sanab о‘tilgan vazifalarning barchasi о‘yin, maxsus о‘qitish va mehnat jarayonida amalga oshirilishi kerak.

Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni о‘qitishni erta boshlashning ahamiyati juda katta. Maktabgacha yosh davri – inson hayotida muhim, aytish mumkinki, hal qiluvchi palla. Bu davrda asosiy odatlar, kо‘nikmalar shakllanadi, Xarakter belgilanadi, ya’ni butun keyingi hayot asoslari quriladi, barpo etiladigan har qanday imorat uchun poydevor nima ekanini juda yaxshi bilamiz…

Tarbiyani erta boshlashning ahamiyati haqida kо‘plab faylasuf va olimlar fikr bildirgan. Psixologlar tadqiqotlari ham hayotining ilk kunlaridan maqsadga yо‘naltirilgan, ya’ni maxsus tashkil etilgan tarbiya insonning rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etishini isbotlamoqda.

Mana shuning uchun ham maktabgacha tarbiya xalq ta’lim umumiy tizimining, jumladan eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar tarbiyasining ham birinchi bо‘g‘ini sanaladi. Mamlakatimizda maktabgacha tarbiyaning bola tug‘ilganidan boshlab to maktabga qabul qilinguniga qadar davrni qamrab olgan yagona tizimi (yasli - bog‘cha), eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalar uchun esa maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari joriy etilgan. Kar va zaif eshituvchi bola uchun maktabgacha tarbiya alohida ahamiyat kasb etadi, chunki ilk davrida, taxminan bir yoshgacha, hali bolaning tili chiqquniga qadar eshitadigan va kar bolalar о‘rtasidagi tafovut u qadar kо‘zga tashlanmaydi. Asta-sekinlik bilan, eshitadigan bola nutqni egallagani sari bu farq ortib boradi. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bola gapirishni boshlamaydi, uning rivojlanishi esa, tilsiz kechar ekan, nutqi cheklangan bо‘ladi, bolaga biror narsani aytib yo tushuntirib bо‘lmaydi. Uni gapirish va nutqni tushunishga maxsus о‘rgatish kerak. Shunday ekan, bolani nutqqa о‘rgatishni qanchalik erta boshlansa, uning rivojlanishida eshitadigan bola bilan farq shunchalik kam va keyingi ta’lim imkoniyatlari shunchalik kо‘p bо‘ladi. Bolalar bog‘chasida surdopedagog va tarbiyachilar uni shu yoshdagi eshitadigan bolani о‘rgatishgan hamma narsaga: rasm solish, yopishtirish, qurish, sanash va hatto raqs tushishga о‘rgatishadi. Hamma bolalar kabi uni ham mehnat qilishga, ozodalikka, muloyimlikka о‘rgatishadi. Bunda meniki-bizniki, mumkin-mumkin emas, rost-yolg‘on kabi kо‘plab hayotiy muhim, ilk yoshda shakllantiriladigan va bevosita tarbiya natijasi sanalmish tushuncha va kо‘nikmalar shakllantirila boshlaydi.

Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolani gapirishga о‘rgatish uni tovushlarni talaffuz qilishga о‘rgatishgina emas, garchi bu kar bola tarbiyasida о‘ziga xos sanaladi va alohida malakalarni talab qiladi, biroq asosiysi nutq mazmunini tushunishga о‘rgatish va muloqotda og‘zaki nutqdan foydalanishga, sо‘zlovchining lab harakatlariga kо‘ra tushunishga va о‘zi tushunarli qilib gapirishiga о‘rgatish sanaladi.

Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarni uy sharoitida tarbiyalash mumkin bо‘lsada, biroq bu mutaxassisning qо‘shimcha ishtirokini talab etadi va ota-onalardan, farzandi maxsus muassasaga joylashtirilgan holda ham, eshitmaydigan yoki zaif eshitadigan bolaning rivojlanishi va tarbiyasining asosiy xususiyatlarini bilishni talab etadi. Eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolaning ota-onalari bolani maxsus maktabgacha ta’lim muassasasiga tayyorlash uchun ta’lim-tarbiyaga oid elementar bilimlarni egallashi zarur. Masalan, tashhis qо‘yilgan, bolalar bog‘chasigacha besh oy muddat bor. Bola kasal bо‘lib qolsa-chi? Oila kar bolalar uchun maktabgacha ta’lim muassasasi bо‘lmagan olis joyda bо‘lsa-chi?

Ta’limni kechiktirib bо‘lmaydi. Chunki, bu davr ichida eshitadigan bola eshitib va eslab qolgan har bir sо‘z bilan eshitishida nuqsoni bо‘lgan bola hamda eshitadigan bola о‘rtasidagi farq ortib boraveradi. Bola ta’limi va tarbiyasiga tо‘g‘ri yondashish uchun mutaxassislar tavsiyalari asosini tashkil qiladigan tarbiya tamoyillarini bilib olish kerak. Ularni о‘zlashtirgach, bolaning individual xususiyatlari va yashash sharoitlariga mos tarzda ongli ravishda shu tavsiyalarga amal qilish mumkin bо‘ladi. Ota-onalar eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarning maktabgacha tarbiyasidagi uchta muhim dastlabki qoidani bilishlari kerak.