I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Tayanch tushunchalar: jismlarning inertligi, massa, jismlar siste-
masining massasi. 
1. Qadimda foydalanilgan qanday o‘lchov birliklarini bilasiz? Ularning hozir foy-
dalanilayotgan  Xalqaro  birliklar  sistemasidagi  o‘lchov  birliklari  bilan  munosa-
batlarini yozing.
2.  Nima  uchun  modda  miqdorining  o‘lchovi  sifatida  massadan  foydalaniladi?
21­§. NYUTONNING IKKINCHI QONUNI
  
Tezlanish va kuch orasidagi munosabat
Jismga kuch ta’sir etmasa yoki ta’sir etuvchi kuchlarning vektor yig‘in-
disi nolga teng bo‘lsa, jism o‘zgarmas tezlikda harakat qilishini bilib 
oldik. Tezligini o‘zgartirishi, ya’ni tezlanish olishi uchun esa jismga 
qan daydir kuch ta’sir etishi kerak. Jism tezlanish olishi uchun bu kuch 
unga qanday ta’sir etadi? Boshlang‘ich tezliksiz a tezlanish bilan to‘g‘ri 
chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat qilayotgan jismning t vaqtda bosib 
o‘tgan yo‘li s  =  at
2
/2 ko‘ri nishda ifodalanadi. Bu formuladan jismning 
tezlanishini  topish  mumkin: 
a  =  2s
—
t
2
  .       (1)
Quyidagi tajribani o‘tkazib ko‘raylik. 

---

79
IV bob. Harakat qonunlari
1­tajriba. Gorizontal stol ustida harakatlanadigan m massali aravachani 
olaylik. Aravachaga D dinamometrni mahkamlab, dinamometrning ikkin-
chi uchiga G‘ g‘altakdan o‘tkazilgan ip orqali P pallachani osamiz. Dina-
mometrning ko‘rsatishlariga qarab, aravachaga ta’sir etayotgan F kuchni 
aniqlash mumkin.
1. Pallachaga shunday yuk qo‘yaylikki, aravacha ushlab turilganda di-
namometrning ko‘rsatishi, deylik, F
1
  =  0,1  N  bo‘lsin.  Aravachani  qo‘yib 
yuborganimizda, u s  =  1  m  masofani  t
1
  =  4,5  s  da  bosib  o‘tsin.  U  holda 
(1) formuladan aravacha olgan tezlanish a
1 
≈  0,1  m/s
2
 ekanligini topamiz 
(≈  –  taqriban,  ya’ni  yaxlitlangan  qiymat  belgisi).
2. Pallachadagi yuk massasini oshirib, arava-
chaga ta’sir etayotgan kuchni F
2
  =  0,2  N  qilib 
olaylik. U holda aravacha 1 m yo‘lni t
2
  =  3  s  da 
bosib o‘tganligini aniqlash mumkin. Bunda ara-
vachaning olgan tezlanishi a
2
  ≈  0,2  m/s
2
 bo‘ladi.
3.  Kuch  F
3
  =  0,3  N  deb  olinganda,  aravacha 
1 m yo‘lni t
3
  =  2,5  s  da  bosib  o‘tadi.  Uning  ol-
gan tezlanishi esa a
3
  ≈  0,3  m/s
2
 ga teng bo‘ladi.
Tajriba natijalaridan ko‘rinadiki, aravachaga 
ta’sir etayotgan F kuch necha marta ortsa, ara-
vacha olgan a  tezlanish  ham  shuncha  marta  ortadi  (69-rasm),  ya’ni:
a ~ F                          (2)