I bob. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xotira turlaining xususiyatlari

1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda xotira rivojlanishining xususiyatlari va uning rivojlanish shartlari

Maktabgacha yoshi inson xotirasining umumiy rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning oddiy kuzatuvi ham ularning xotirasi jadal rivojlanib borayotganligini ko'rsatadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarda xotiraning etakchi turi obrazli hisoblanadi. Uning rivojlanishi va kelgusida qayta qurilishi bolaning aqliy mavjudotining turli sohalarida, asosan, bilish jarayonlarida - tafakkur va idrokda yuz beradigan o'zgarishlar bilan bog'liq. Idrok, tobora ko'proq maqsadga muvofiq, ongli bo'lib qolsa ham, o'zining globalligini saqlab qoladi. Fikrlashning doimiy rivojlanishi natijada bolalar ba'zan umumlashtirishning eng oddiy shakllariga murojaat qilishadi, bu esa o'z navbatida g'oyalarni tizimlashtirishga imkon beradi. G'oyalar so'zlar bilan bog'lanib, "chiroyli" ko'rinishga ega bo'ladi. Analitik sintetik faoliyatni takomillashtirish g'oyalarning o'zgarishiga olib keladi.
Maktabgacha yoshda, A. A. Lyublinskaya ta'kidlaganidek, Uruntaeva G. A. Maktabgacha yoshdagi psixologiya bo'yicha seminar bo'lib o'tadi. - M.: Akademiya, 2012. - 368 s:
Yagona konkret ob'ektni idrok etishda olingan yagona tasavvurlardan, umumlashtirilgan tasvirlarda fikrlashga;
"Mantiqsiz", hissiy jihatdan neytral, ko'pincha noaniq, noaniq tasvirlarda, unda asosiy qismlar mavjud emas, lekin ularning o'zaro noto'g'ri aloqasi bilan faqat ahamiyatsiz, tasodifiy tafsilotlar, aniq farqlangan, mantiqiy ma'noga ega bo'lgan, bolalarda ularga nisbatan muayyan munosabatni keltirib chiqaradigan tasvirlarga qadar;
Qattiq, bo'linmagan statik tasvirlardan tortib, yoshi kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalar tomonidan turli xil faoliyatlarda ishlatiladigan dinamik displeylarga qadar;
Bir-biridan yirtilib ketgan alohida tasavvurlar bilan ishlashdan yaxlit vaziyatni, shu jumladan, o'ziga xos turli xil bog'lanishlarda ob'ektlarni aks ettiruvchi dinamik, ifodali tasvirlarni ko'paytirishgacha.
Maktabgacha yoshdagi erta yoshda xotira beixtiyor xarakterga ega, ya'ni bola hanuzgacha biror narsani eslash yoki eslash uchun ongli maqsad qo'ymaydi, bu maqsad uchun maxsus vositalardan foydalanmaydi. Eslash va yodlash asosan boshqa biron bir faoliyatga kiritiladi va keyinchalik uning ichida amalga oshiriladi.
Biroq, maktabgacha yoshdagi bolalarning beixtiyor xotirasi uning mexanikligini anglatmaydi. Xotira yodlash uchun material ustida ishlashning bir turi bilan tavsiflanadi. Ushbu ish hech qachon oddiy takrorlash haqida emas. Aksincha, u har doim materialni qayta ishlashni yashiradi, bu esa uni ko'paytirish zarurati bilan bog'liq. Xotirada, tushunishdan tashqari, kelajakda ko'payish jarayoni uchun ayniqsa muhim bo'lgan ba'zi elementlarning tanlanishini har doim ham ko'rishingiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalar so'zlarni yodlash jarayoni sodir bo'ladigan ikkita asosiy faoliyat yo'nalishlariga ega. Avvalo, bu nutqni faol o'zlashtirishga qaratilgan faoliyat. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, maktabgacha yoshdagi bolalar ona tilidagi shakllarni o'zlashtirishda ayniqsa faoldir. Yangi og'zaki shakllarni va ularning kombinatsiyasini o'zlashtirishga qaratilgan ushbu faoliyat yodlashni o'z ichiga oladi va ko'paytirish ko'pincha shu erda amalga oshiriladi. Shuning uchun bolalar Fedyainov A.O., Stepanova N.A.ni yodlash uchun asos bo'lgan ovoz, tashqi tomonlarini so'zlar va oyatlarda ta'kidlashlari va ta'kidlashlari kerak. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar xotirasining muhim xususiyatlari // Xalqaro talabalar ilmiy byulleteni. - 2015. - № 5-2. - S. 262-263.
Xotirani rivojlantirish uchun bolaning adabiy hikoyalarni tinglash paytida ko'rsatadigan faoliyati, ularni idrok etish bo'yicha ishi muhim ahamiyatga ega. Bu adabiy personajlarga nisbatan ichki hamdardlik jarayonida ifodalanadi. Maktabgacha yoshda bolalarga adabiy asarlar mazmunini tushunishga imkon beradigan qahramonlarga nisbatan hamdardlik shakllanadi. Bu turli xil adabiy asarlarni yodlashni amalga oshiradigan ikkinchi darajali ish turi - she'rlar, ertaklar va boshqalar.
Keyingi ko'payish uchun maxsus yodlash vazifasi bolalarga yuklanmagan, shuning uchun ular hali ham eslash va yodlash uchun maxsus texnikaga ega emaslar. Ushbu jarayonlarning samaradorligi ularning boshqa faoliyat tarkibida egallagan o'rnini, uning maqsadlari va motivlari bilan bog'liqligini belgilaydi.
Ixtiyoriy xotirani maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarida ko'rish mumkin. Kichik bolalar, bir guruh rasmlarni ko'rish va boshqa bir guruhni eslab qolish vazifasini olganlaridan so'ng, xuddi shunday qilishadi: ular ko'rsatmalarni tinglamaydilar, ikkala guruh rasmlariga nigoh bilan qarashadi, rasmlar bilan o'ynashni boshlashadi yoki rasmlarning mazmunidan ilhomlanib biron bir narsani aytib berishadi. Ular hech qanday maxsus yodlash harakatlarini amalga oshirmaydilar. Maktabgacha yoshdagi katta yoshdagi bolalar allaqachon yodlashga qaratilgan maxsus harakatlarni o'zlashtira olishgan (masalan, bir necha marta takrorlash), ular o'zlariga ongli maqsadlar qo'yishlari mumkin, nimanidir eslab qolish uchun.Belex V.A.Maktabgacha yoshdagi bolaning to'liq rivojlanish kursi. Diqqat, xotira, fikrlash. - Rostov-Don: Feniks, 2015. - 64 p.
Ixtiyorsiz xotiradan ixtiyoriy xotiraga o'tish ikki bosqichdan iborat. Birinchisi, zarur motivatsiyani shakllantirish, ya'ni. biror narsani eslash yoki eslash istagi. Ikkinchi bosqichda, buning uchun zarur bo'lgan mnemonik harakatlar va operatsiyalar paydo bo'lishi va takomillashishi sodir bo'ladi.
Yodda saqlash va ko'paytirishning o'zboshimchalik shakllari 4-5 yoshdan boshlab paydo bo'la boshlaydi.
Bolalar xotiraning o'zboshimchalik shakllarini bir necha bosqichda o'zlashtiradilar. Dastlab, ular kerakli texnikani o'zlashtirmaguncha, eslash va eslab qolish uchun faqat vazifalarni ajratib olishni boshlaydilar. Shu bilan birga, eslashning maqsadi ilgari ta'kidlangan, chunki bolalar avvalo uni eslashi kerak bo'lgan vaziyatlarga duch kelishadi, ilgari o'zi sezgan yoki xohlagan narsani ko'paytiradilar. Yodda saqlash vazifasi, eslash tajribasi natijasida paydo bo'ladi, chunki bolalar esga olishga urinmasalar, keyinchalik ma'lumotni ko'paytira olmasligini anglay boshlaydilar.
Bola tomonidan mnemonik maqsadni ajratish va amalga oshirish jarayoni Z.M.Istomina tomonidan o'rganilgan. Mnemonik maqsadni maktabgacha yoshdagi bola tanlashi, uni faol yodlash va eslashni talab qiladigan sharoitlarga duch kelganda yuz beradi. Z. M. Istominani o'rganishda yod olishdan oldin eslash o'zboshimchalik xususiyatiga ega ekanligi ham aniqlandi. Z. M. Istomina tomonidan olingan eksperimental materiallar shuni ko'rsatdiki, faqat unga berilgan ko'rsatmalarni takrorlashda uning nomuvofiqligini aniqlaganda, bola ko'rsatmalarni tinglashda etarlicha faol bo'lmaganligini anglagan va Istominni eslash uchun hech narsa qilmagan. Z.M. Xotirani rivojlantirish / Z.M.Istomina. - M.: Psixologiya, 1977. - 120 p.
Eslab qolish va yodlash texnikasi odatda bolaning o'zi tomonidan ixtiro qilinmaydi. Kattalar ularni qandaydir shaklda taklif qilishadi. Masalan, kattalar bolalarga ko'rsatma berib, darhol uni takrorlashni taklif qilishadi. Bolaga biron bir narsa haqida savol berganda, kattalar eslash jarayonini savollar bilan boshqaradilar: "Keyin nima bo'ldi?", "Va siz bu otlarga o'xshash yana qanday hayvonlarni ko'rdingiz?" va h.k. Bolalar asta-sekin yaxshiroq yodlash uchun materialni tushunishni, takrorlashni, bog'lashni o'rganadilar, eslashda aloqalardan foydalanadilar. Natijada, bolalar yod olish uchun maxsus harakatlar zarurligini anglaydilar, shu maqsadda I.V.Dubrovinaning yordamchi vositalaridan foydalanish ko'nikmalarini egallaydilar. Ta'limning amaliy psixologiyasi. - M.: Sfera, 2010 - 528s.
Ma'noli materialni yodlash jarayonining ma'nosiz material bilan taqqoslaganda ancha muhim samaradorligi, maktabgacha yoshdagi bolalar materialni faol ravishda tushunishga va so'zni yodlash uchun bilvosita ishlatishga harakat qilishlarini anglatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda, bilvosita, yodlangan material bilan belgilanadigan so'zlarning paydo bo'lishi va keyingi rivojlanishi xotira rivojlanishining yangi bosqichiga o'tishning ko'rsatkichidir - bu o'zboshimchalik bilan ongli harakat sifatida shakllanishi, bu maxsus vositalardan foydalanish bilan tavsiflanadi.
Bolalarning faolligi yodlash jarayoni uchun katta ahamiyatga ega. Agar bolalarga aniq va qiziqarli topshiriq berilsa, masalan: u aytilgan so'zlarga, ma'no jihatidan boshlang'ich bilan bog'liq bo'lgan boshqalarni tanlashi yoki kattalar tomonidan chaqirilgan so'zlarni rasmlar bilan bog'lashi yoki bir xil harflar bilan boshlanadigan so'zlarni tanlashi kerak bo'lsa, unda so'zlarning soni xotira keskin ortadi. Bundan tashqari, bunday so'zlar bolalar tomonidan mexanik ravishda yodlangan so'zlardan ko'ra ko'proq davom etadi, garchi ko'p takrorlansa ham (P.I. Zinchenko, A.N. Leontyev, E.Z.M. Istomina, V. Gordon) Zinchenko P.I. Xotira psixologiyasi masalalari. - M.: Nauka, 2009 - 347s.
Ixtiyoriy yodlashni o'rgatishdagi muhim yutuqlarga qaramay, beixtiyor xotira maktabgacha yoshning oxirlarida ham asosiy xotira turi bo'lib qolmoqda. Bolalar ixtiyoriy yodlash va ko'paytirishni tegishli rejadagi vazifalar bo'lganida yoki kattalar talab qilganda nisbatan kamdan kam foydalanadilar.
Majburiy bo'lmagan yodlash ma'lum bir materialga tatbiq etiladigan bolalarning faol aqliy faoliyati bilan bog'liq bo'lib, u maktabgacha yoshning oxirigacha o'xshash materiallarni ixtiyoriy yodlashga qaraganda ancha samarali bo'lib qoladi. Biroq, fikrlash va idrok etishning etarlicha faol harakatlarini (masalan, rasmlarni yodlash) bajarish bilan bog'liq bo'lmagan beixtiyor yodlash, ixtiyoriy Saitgalina E.S.ga qaraganda ancha muvaffaqiyatli emas, katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda xotirani rivojlantirish // Kontseptsiya. - 2015. - No01 maxsus son.
Natijada, maktabgacha yoshdagi bolalarning xotirasi, tashqi ko'rinishiga qaramay, aslida markaziy o'rinni egallab, etakchi funktsiyaga aylanadi.
Kishilarning ismini yoki berilgan bob materialini tezroq va yaxshiroq eslab qolish uchun kundalik hayotimizda biz nima qila olamiz?
Ba’zan bizni xotiramiz pastligi xavotirga soladi: biz tanish ismlarni yoki eng muhim narsalarni eslab qola olmasligimizdan; suhbatimiz mavzusini yo‘qotib, kirgan xonamizda bizga nima kerakligini yoddan chiqarib qo‘yishimizdan qo‘rqib ketamiz (Neggtapp, 1982). Bunday xotira susayishini bartaraf etish uchun nima qilish kerak?
Kirish qismida gap borgan PRTR (esda olib qolish) metodi mazkur mashqlarni taklif etadi :
Materialni bir necha bor qaytaring, uzoq muddat eslab qolish imkonini beradi. Erinmang. Ismni yodda saqlab qolish uchun uni talaffuz qilgan zahotiyoq takrorlang, biroz kutib, yana qaytaring.
• Takrorlash va material bilan ishlashga ko‘proq vaqt ajrating. Minimal darajada takrorlash bilan murakkab materialni tez o‘qish (yuzaki ko‘z yugurtirish) uning xotirada qolishiga yordam bermaydi. Materialni takrorlab, uni tanqidiy anglash katta foyda keltiradi. Faol mashq qilish (yodlash) lozim.
• Materialni eslab qolish uchun uni o‘zingizga qulay qilib tashkil eting. Keyin ularning mazmunini yaxshi eslab qolish uchun mantlarni konspekt qilib, ma’ruzalarni o‘z so‘zlaringiz bilan yozib oling. Axbarotning ongsiz ravishda takrorlashdan ma’no yo‘q. YAxshisi assotsiativ (bog‘lanishli) aloqalarni o‘rnatib, ma’lumotlarni tartibga solish, yangi materialni siz o‘zingiz bilgan va boshingizdan o‘tkazgan narsalar bilan solishtiring hamda o‘z fikringiz bilan qayta hikoya qilib bering. Bularsiz siz noqulay vaziyatga tushib qolishingiz va agar savol siz rejalashtirmagan shaklda berilgan paytda ushbu savolni tushunmay qolishingiz mumkin. Gaplarni eslab qolishning mufassal guruhini tashkil etishning ko‘proq tasavvurlariga ega bo‘ling.
• Notanish tushunchalarni yodda saqlab qolish uchun mnemoik (esga olishni osonlashtiradigan) uslublardan foydalaning, notanish so‘zlarni tayan-so‘zlar bilan bog‘lang. Nomlanishlarni obrazli tasavvur qilish uchun vaziyatlarni o‘ylab toping. Ma’lumotlarni akronimlarga ajratib chiqing.
• Assotsiativ (bog‘lanishli) aloqalar orqali xotirada axbarotni yangilab turing.
• Hayolan eslab qolish ro‘y bergan vaziyat va kayfiyatni o‘zingizda tasavvur qiling. Hayolan usha joylarga qaytib boring. Har bir aytmoqchi bo‘lgan fikringiz ketma-ketligi avvalgisining ortidan kelishi uchun qulay tarzda vaziyatlarni yodga oling.
• Voqealar yaxshi yodda saqlanib turganida hamda siz ularni esdan chiqib qolishi darajasiga etkazmasdan esga olishga harakat qiling.
• Turli xil ma’lumotlarning aralashib ketish ehtimolini minimum darajaga keltiring. Bir vaqtning o‘zida bir-biriga o‘xshash mavzularni, masalan ispan va fransuz tillarini birgalikda o‘rganmang, chunki biri ikkinchisiga halaqit qiladi.
• Bir vaqtning o‘zida biladigan bilimlaringizni ham mustahkamlab, ham aniqlashtirib olish uchun o‘z bilimlaringizni takrorlang. Keyinchalik axbarotlarni yodga olish kerak bo‘lganda, o‘zingizga ortiqcha darajada ishonib yubormang. O‘zlashtirganlaringizni takrorlang. Toza qog‘ozga bo‘limlar rejasini tuzib oling. Turli xil tushunchalarga mustaqil tarzda bobning so‘ngida ularni o‘qib chiqqinungizga qadar ularga ta’rif bering. Mashq qiling. Matnlarda, xususan mazkur bobdagi yaxshi o‘zlashtirish maslahatlari sizga yordam berishi mumkin.
• O‘zini tekshirib ko‘rmasdan o‘ziga ishonish, o‘ziga ortiqcha baho berishga olib kelishini Yudjen Sexmeyster va Djon Shognessilar talabalarning ikki guruhi bilan tajribalar o‘tkazish jarayonida aniqladilar. Birinchi guruh talabalari o‘nlab aniq faktlarga asoslangan fikrlarni bir necha marotaba qayta-qayta o‘qib chiqib, so‘ngra o‘z fikrlarini har bir faktga nisbatan so‘zlab berdilar, keyin esa ularni qay darajada yaxshi eslab qolganliklarini bilish uchun tekshirib ko‘rishdi. Keyinchalik tekshiruvda o‘zlari javob bera olmagan savollari uchragan bo‘lsa xam, ushbu guruh talabalari o‘z kuchlariga juda ishonar edi. Ikkinchi guruh talabalari fikrlarni o‘qib chiqishdi, biroq qolgan vaqt mobaynida amaliy mashg‘ulotlar bilan band bo‘lishdi – savollarga javob qaytarishdi. Buning uchun o‘qib chiqqanlarini esga olishga to‘g‘ri keldi. “Ko‘p karra o‘qib chiqqan” guruh talabalari bilan taqqoslaganda, ikkinchi guruh talabalari xotirani tekshirish testlarida bir xil yaxshi ko‘rsatkichlarga erishdilar. Undan tashqari, ushbu guruh talabalari nimani yaxshi bilishlari-yu, nimani yaxshi bilmasliklari to‘g‘risidagi savollarga yaxshi javob bera olishdi. SHunday qilib, o‘zi-o‘zini tekshirib ko‘rish uslubi materiallarni yaxshi eslab qolib, muammolarni aniqlash va shu orqali biz hali bilmaydigan narsalarimizga ko‘proq diqqatimizni jamlash imkoniyatini beradi. Bir safar Britaniya bosh vaziri Bendjamin Dizraeli shunday degan edi: “Siz kam bilishingizni tushuningiz, bu- bilim olish uchun qo‘yilgan katta qadamdir”.
• Xotira psixologiyasi uni mukammallashtirishning aniq va ravon uslublarini taklif etadi. Ular orasida: uzoq muddatga eslab qolish; faol tarzda takrorlash, foydali, jonli, obrazli assotsiativ aloqalarni tashkil etish, yodda tutish mashqlari; hayolan aniq bir vaziyat va kayfiyatga murojat etish; xotiradagilar yolg‘on xabar orqali yo‘qolib ketmasdan oldin qayta xikoya qilish; axborotlar aralashib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik; o‘zi-o‘zini nazorat qilish va takrorlashdir.