I bob. Iqtisodiy o`sish tushunchasi va o`lchanishi

XODIMLARNING SAMARALI FOYDALANISH

kompaniyasi samarali ikki parametrlarni o'z ishchilarini foydalanadi qay darajada o'lchash uchun. birinchi rivojlantirish. Ikkinchi chora - murakkabligi hisoblanadi. Generation xodimlar xarajatlari ishlab tovarlar soni nisbati sifatida hisoblanadi:
B = G / H,
In - rivojlantirish;
Haqida - zavodida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi;
W - ish kuchi bir korxona tomonidan xarajatlar.
mehnat kiritish indeksi o'tgan indikatorning teskari bo'lib, mahsulot bir birligiga qilingan, o'simlik xodimlar sarf bo'lishi kerak qancha pul ko'rsatadi.
T = W / A = B ^{-1 =} 1 / B,
T - murakkabligi;
In - rivojlantirish;
Haqida - zavodida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi;
W - ish kuchi bir korxona tomonidan xarajatlar.

quyidagicha kompaniya ishchi kuchining iqtisodiy samaradorligini hisoblashda formula ko'rsatilishi mumkin:

UNING _UZ = ((D ₁ * D - W ₁₎ - (taxminan ₀ * C - D ₀₎₎ / Va qaerda
UNING _MP - ishchi kuchi, iqtisodiy samaradorligi;
Haqida ₁ - kadrlar investitsiyalar so'ng, ishlab chiqarish hajmi;
C - mahsulot narxi;
Z ₁ - tadbir so'ng ishlab chiqarish qiymati;
Haqida ₀ - inson resurslari investitsiyalar uchun sotish hajmi;
D ₀ - avvalgi voqea ishlab chiqarish qiymati.

ASOSIY VOSITALAR (RP)

kapital unumdorligi va kapital intensivligi: Rp foydalanish samaradorligini hisoblash uchun ikki asosiy parametrlari bor. Capital unumdorligi mablag'larning o'rtacha qiymati, bir yil davomida korxona tomonidan ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar, qiymatining nisbati sifatida hisoblanadi.
F _o = VP / yil C _qayerda
VP - (tayyor mahsulot va taraqqiyot ish qiymati, shu jumladan) pul jihatidan kompaniyaning barcha mahsulotlar;
_F - aktivlarga qaytib;
_{Bu yil} bilan - o'rtacha 1 yil boshiga PF qiymati.Qiskacha xulosalar
Iqtisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish potentsial YAIM xajmining uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi. U o`sish ishlab chikarish natijalari va omillarida ro`y beradigan mikdor va sifat o`zgarishlarini xarakterlaydi.Iqtisodiy o`sish real YAIM ning, yoki axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ni o`sish sur`ati bilan o`lchanadi.Iqtisodiy o`sish taklif, talab va taksimot omillari bilan belgilanadi.Iqtisodiy o`sishni belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va sifati, mexnat resurslari soni va sifati, kapital, texnologiya va boshkalar kiradi.Bulardan foydalanish usuliga ko`ra iqtisodiy o`sish ekstensiv va intensiv turlarga bo`linadi. Ishlab chikarish resurslar mikdorini o`zgartirmagan xolda o`ssa, intensiv omillar xisobiga amalga oshgan xisoblanadi.
Iqtisodiy o`sish modellari deganda iqtisodiy o`sishni taxlil kilishda foydalaniladigan, ularning manbalarini aniklash va konuniyatlarini ochib berishga xizmat kiluvchi modellar tushuniladi.Keynschilar ( Xarrod, Domar) modellarida iqtisodiy o`sishning asosiy omil investitsiyalar deb karaladi. Jamgarish normasini ko`tarish orkali investitsiyalarni ko`paytirish va ularning samaradorligini oshirish ixtisodiy o`sish shartlari deb karaladi. Klassik modellarda iqtisodiy o`sish ishlab chikarishning barcha omillariga boglik, mexnat va kapital o`zaro almashiniladi deb karaladi. SHunga ko`ra kapitalning ma`lum darajasida mexnatning kapital bilan kurollanganlik darajasi, o`z navbatida ishlab chikarish xajmi xam turlicha bo`ladi. Iqtisodiy tangliklar -iqtisodiy siklning tushkunlik holati bilan tavsiflanuvchi maxsus fazasi, mamlakat iqtisodiyotida vaqt-vaqti bilan yuzaga keladigan chuqur nomutano-sibliklar. Mamlakat iqtisodiy ahvolining keskin yomonlashuvi, i.ch.ning gʻoyat pasayishi, shakllangan iqtisodiy aloqalarning buzilishi, korxonalarning bankrotligi, ishsizlikning oʻsishi va oxir-oqibat aholi turmush da-rajasining pasayishini keltirib chiqaradi. Iqtisodiyot ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va isteʼmol qilinishi lozim boʻlgan mahsulot hajmi, inves-titsion tovarlar va isteʼmol mahsulotlari, aholi daromadlari va hara-jatlari, eksport va import, byudjet daromadlari va harajatlari, korxonalarning majburiyatlari va uni bajarish imkoniyati oʻrtasida yuzaga kelishi mumkin. Keng maʼnoda Iqtisodiyotni jami talab bilan jami taklif oʻrtasidagi muvozanatning buzilishi keltirib chikaradi.Iqtisodiyotning yuzaga kelish sabablari, uni keltirib chikaruvchi omillar va amaldagi belgilari mavjud. Jamiyat miqyosida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining jami talabdan oshib ketishi, davlat harajatlarining keskin oshib ketishi, korxonalarda ishlab chiqarishsamaradorligining pasayib borishi, aholi daromadlarining qisqarishi kabilar tanglikni keltirib chiqaruvchi sabablar hisoblanadi. Iqtisodiyotning ilk belgilari muomala sohasida koʻrinadi. Shundan keyin tanglik milliy xoʻjalikning boshqa sohalarini qamrab oladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning realizatsiya qilinmay qolishi natijasida tadbirkorlarning foydasi kamayadi. Bu, oʻz navbatida, banklar daromadini qisqartiradi. Banklar oʻz daromadlarini oshirish maqsadida foiz stavkalarini koʻtaradilar. Ishlab chiqarishsamaradorligi pasayayetgan davrda kreditlar foizining bunday oshirilishi korxonalar toʻlov qobiliyatini pasaytiradi va bankrotik xrlatlari ommaviy tus oladi. Dastlabki Iqtisodiyot 1825 y.da Angli-yada sodir boʻlgan va har 10—11 y.da takrorlanib turishi (1825, 1836, 1847, 1857 y.lar) muhim xususiyatga aylandi. Iqtisodiyot keyingi davrda ham tez-tez takrorlandi.
Iqtisodiyot davriy harakterda boʻlib, oʻrtacha har 7—10 yilda takrorlanib keladi. Ikki Iqtisodiyot oraligʻidagi davr sikl deb ataladi. Iqtisodiyot umumiy, oraliq, qisman, tarmoq va tarkibiy tarzda boʻlishi mumkin.Umumiy Iqtisodiyot milliy xoʻjalikning barcha sohalarini qamrab oladi va uzoq davom etadi. Bunday tanglik natijasida jamiyatda chuqur salbiy ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy oʻzgarishlar yuz beradi. 1929—32 y.larda AQShda sodir boʻlgan tanglik umumiy iqtisodiy tanglik boʻlib, u buyuk depressiya nomini olgan. Oraliq Iqtisodiyotkoʻproqikti-sodiy siklning jonlanish va koʻtarilish davrida sodir boʻladi hamda ja-rayonni sekinlashtiradi, uzok, davom etmaydi va uning oqibatlarini qisqa vaqt ichida bartaraf qilish mumkin. Qisman Iqtisodiyotiqtisodiyotning muayyan sohasini qamrab oladi. Bunday koʻrinishdagi tanglik oqibatida pul muomalasi, kredit ski moliyaviy munosabatlar zarar koʻradi. Tarmoqqa xos tanglik iqtisodiyot tarmoklaridan birida sodir boʻladi. Tarmoqda yuzaga keladigan tanglikning asosiy sabablari tarkibiy oʻzgarishlar, nomutano-sib ishlab chiqarishyoki ortiqcha ishlab chiqarishhisoblanadi. Tarkibiy Iqtisodiyotiqtisodiyotdagi bir tomonlama rivojlanishning natijasi boʻlib, uzoq davom etadi va bir nechta siklni qamrab oladi. Tarkibiy tanglikka 20-asrning 70-y.laridagi AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniyada yuz bergan energetika, xom ashyo va ozik,-ovqat tangliklarini, 1997—98 y.lardagi Jan.sharqiy Osiyodagi moliyaviy tanglikni misol qilib keltirish mumkin.Iqtisodiyotning yagona ijobiy jihati shuki, uning natijasida resurslarning qayta, maqsadga muvofiq taqsimlanishiga erishiladi. Samarasiz yoki keraksiz sohalardagi resurslar yangi, iqtisodiy foyda koʻproq boʻlgan sohalarga oqib oʻtadi. Ishlab chikaruvchilar, tadbirkorlar va moliyachilar oʻz mablagʻlarini foyda normasi yuqori boʻlgan tarmoklarga yoʻnaltiradi. Natijada iqtisodiyotda tarkibiy oʻzgarishlar roʻy beradi va iqtisodiyot tarkiban takomillashadi.Iqtisodiyot davrida uning salbiy oqibatlarini kamaytirish maqsadida davlat tanglikdan chiqish boʻyicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Oʻzbekistonda ham 1990-y.larda oʻziga xos chuqur iqti-sodiy tanglik yuzaga keldi. Bu tanglik avvalo iqtisodiy samaradorlik koʻrsatkichlarining keskin pasayishi, isteʼmol bozorining kashshokdanishi va aholi turmush darajasining yomonlashishida namoyon boʻldi. Ushbu Iqtisodiyot mu-staqillik davrining dastlabki yillarida davom etdi. Keyinchalik, 1995— 96 y.lardan boshlab, davlatning tanglikka qarshi taʼsirchan siyosati natijasida isteʼmol bozorining toʻyinib borishi, iqtisodiyot tarmoq tarkibining takomillashishi, yalpi ichki mahsulot hajmining oshishi va aholi daromadlarining koʻpayishiga erishildi.R.Solouning neoklassik modeli.YAlpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil kilar ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To`lik bandlilik darajasiga erishilgandan so`ng real YAIM xajmini bundan keyingi ko`paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o`ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko`paytirishimiz zarur.“Agar iqtisodiyotning kiska muddatli xolati ko`prok yalpi talab bilan belgilansa , uzok davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko`prok ishlab chikarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. SHu sababli iqtisodiy o`sishni modellashtirishda dikkat markazida real sektor turadi”<sup>*</sup>Iqtisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish darajasini uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iqtisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshkacha aytganimizda, xakikiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o`sish nafakat mamlakat real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`gri keladigan real daromadlarning o`sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iqtisodiy o`sish ikki xil usul bilan o`lchanadi.Birinchi usulda iqtisodiy o`sish real YAIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniklash uchun ishlatiladi.Ikkinchi usulda iqtisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi.Iqtisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iktismodiy o`sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga boglik deb karaladi . Iste`mol xajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maksadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste`mol va investitsiya o`rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini kiskartiradi.
Iqtisodiy o`sish real kattaliklarda, kiyosiy baxolarda o`lchanadi..Xar bir mamlakat iqtisodiy o`sishga intiladi, chunki iqtisodiy o`sish, birinchidan, milliy maxsulot xajmi va daromadning ko`payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo`lishiga, to`rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro`sining oshishiga olib keladi. Iqtisodiy o`sishga omillari va tiplari Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o`sishi sur`atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iqtisodiy o`sish omillari deyiladi.
Iqtisodiy o`sish omillari ikki guruxga ajratiladi.Birinchi gurux omillari ixtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi:
tabiiy resurslar soni va sifati;
mexnat resurslari soni va sifati;
asosiy kapital xajmi;
texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish;
jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi..
Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o`sish potentsialini yuzaga chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:
bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;
iqtisodiyotdagi solik muxiti;
kredit-bank tizimi samaradorligi;
iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi;
eksport xajmining o`sishi;
iqtisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari;
daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi.
Agar o`sish ko`shimcha resurslarni jalb etish xisobiga ta`minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi.
ekstensiv iqtisodiy o`sish yangii korxonalar, yo`llar, elektrostantsiyalar kurish , yangi erlarni o`zlashtirish, mexnat va tabiiy resurslarni ko`shimcha jalb etish kabilar xisobiga ta`minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma`lum bir boskichida ekstensiv iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli kilib ko`yadi.YAIMning o`sishi iqtisodiyotda band bo`lganlar sonidan yukori sur`atga ega bo`lsa intensiv ixtisodiy o`sish ro`y beradi.“Iqtisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chikarish samaradorligining oshishiga boglik. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`gri keladigan maxsulot ishlab chikarishni ko`paytirishni, ishlab chikarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi:
fan va texnika yutuklaridan foydalanish va ishlab chikarishni yangilashda;
xodimlar malakasini oshirishda;ishlab chikarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”<sup>*</sup>Iqtisodiy o`sishning bu ikki tipi sof xolda ro`y bermaydi. Iqtisodiy o`sish uni ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko`prok ekstensiv, yoki ko`prok intensiv bo`lishi mumkin.
Iqtisodiy o`sishning keynscha modellari.Iqtisodiy o`sish moldellari yalpi ishlab chikarishning uzok muddatli ko`payishi taklif omillariga tayangan xolda taxlil etish imkonini beradi.Boshka iqtisodiy modellar singari iqtisodiy o`sish modellari xam real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko`rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi.Iqtisodiy o`sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning moxiyati quyidagicha:
ularning barchasi Keynsning yalpi talb to`o`risididagi bosh goyasiga tayanadi. YA`ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzok muddatli mutanosib rivojlanishining xal kiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb karashgan;
iqtisodiy o`sishning asosiy omili investitsiyalar xisoblanadi, boshka ishlab chikarish omillari e`tiborga olinmaydi. Keynscha iqtisodiy o`sish modelidan soddarogi 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model xisoblanadi.
XULOSA
Davlat xarajatlari va sof eksport ko`rsatkichlari xam iste`mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi.R.Solou bitta ishchiga to`gri keladigan maxsulot ishlabchikarish xajmi kapital bilan kurollanish darajasining funktsiyasi deb karaydi.Kapital bilan kurollanganlik darajasining o`sishi esa jamgarish normasiga boglik. Jamgarish normasining o`sishi, kapital bilan kurollanganlik darajasining oshishiga va ishlab chikarishning yuksalishiga olib keladi.
Ammo kapital jamgarish normasi yukori bo`lmasa kapitalning sikib ketishi, axoli sonining o`sishi tufayli kapital bilan kurollanganlik darajasi o`zgarmasdan kolishi yoki pasayib ketishi mumkin.R.Soluning fikriga ko`ra , barkaror muvozanat sharoitida kapital, mexnat va milliy daromad darajasi bir xil, axoli soni o`sishiga teng sur`atda o`sib boradi. Axoli sonining tez o`sishi iqtisodiyotning o`sish sur`atlari jadallashishiga ta`sir etadi, ammo barkaror muvozanat xolatida axoli jon boshiga maxsulot ishlab chikarish kamayadi. O`z navbatida, jamgarish normasining oshirilishi axoli jon boshiga to`gri keladigan daromad mikdorini oshiradi va kapital bilan kurollanganlik koeffitsentini ko`tarilishiga olib keladi, lekin barkaror xolatdagi o`sish sur`atiga ta`sir ko`rsatmaydi. SHu sababli barkaror xolatdagi iqtisodiy o`sishning yagona sharti texnik tarakkiyotning o`sish sur`ati xisoblanadi.Model asosida jamgarishning ”oltin koidasi” yotadi “oltin koidasi” moxiyati shundaki jamgarishning shunday optimal normasi mavjudki u iste`molning maksimal darajasida muvozanatli iqtisodiy o`sishni ta`minlaydi.
R.Solou modeli iqtisodiy o`sishning uch manbai- investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik tarakkiyotning o`zaro alokadorliklarini ochib berish imkonini beradi. Davlat iqtisodiy o`sishga jamgarish normasi xamda texnik tarakkiyotning tezligiga ta`sir etish bilan jadallashtirishi mumkin.