I. Bob. Imidazol va Imidazolin preparatlari haqida tushuncha

Bob Imidazolning fizik va kimyoviy xossalari.

2.1. Birlashtirilgan imidazol hosilalari

Imidazole
IUPAC nomi 1H-Imidazole
Boshqa nomlari 1,3-diazole glioksalin (arxeik nomi) 1,3-diazasiklopenta-2,4-dien
Xususiyatlari.
Molekular formula	C3H4N2
Molyar massa	68.077 g/mol
Rangi	Oq yoki sariq rangsiz kristall
zichligi	1.23 g/cm^3, solid
Suyuqlanish temperaturasi	89-91 °C (362-364 K)
Qaynash temperaturasi	256 °C (529 K)
λmax	280 nm
Structure
Krisstal strukturasi	Monoklinik
Koordinatsion tuzilishi	planar 5-a’zoli
Dipole momenti	3.61D

Pirazol, imidazol va ularning hosilalari rangsiz, asosan kristall moddalardir. Pirazol va imidazol halqalari 6 ta π-elektronli siklik bog‘langan sistemalar hosil qiladi, ya’ni shartli ravishda Xyukkel qoidasi bajariladi. Azot atomining taqsimlanmagan elektronlari elektronodonor sifatida qatnashadi. Pirazol, ayniqsa imidazol halqasi katta dipol momentiga ega (n=7,3 • 10'30 K1 • m, 2,2 D, µ=13,3 • 10^-30 K1 • m, 4,0 D). Pirazol va imidazol atomidagi ikkinchi azot atomining elektromanfiyligi kattaroq, uning taqsimlanmagan elektron jufti halqadan tashqariga yo‘nalgan

va elektronlarning siklik delokallanishida qatnashmaydi.

Pirazol va imidazol halqalari pirrol halqalariga nisbatan barqarorroq, ya’ni aromatik xossalari kuchliroq.
Pirazol va imidazol amfoter birikmalar, ya’ni kuchsiz NH-kislotalar va o‘rtacha kuchli asoslar hisoblanadi.

Imidazol nisbatan kuchliroq asos xossasiga ega. Pirazol va imidazol halqalari protonlanganda siklik elektron sistema buzilmaydi. Musbat zaryad ikkala azot atom bo‘yicha teng delokallashadi, pirazol halqasida 3- va 5- atomlar bo‘yicha, imidazol halqasida 2-atom bo‘yicha esa
qisman delokallashadi.
Elektrofil reagentlar birinchi navbatda pirazol halqasidagi ham, imidazol halqasida ham ikkinchi azot atomiga hujum qiladi. Hosil bo‘lgan pirazoliy va imidazoliy kationlari kuchli elektrofil reagentlar ta’sirida almashinish mahsulotlariga aylanadi. Shunday yo‘l bilan
nitrolash, sulfolash, galogenlash reaksiyalarini o‘tkazish mumkin. Pirazolda 4-holat bo‘yicha, imidazolda 4- va 5-holatlar bo’yicha almashinish mahsulotlari chiqadi. Alkillash va atsillash natijasida N-almashingan birikmalar hosil bo‘ladi.
Pirazol va imidazol tuzlari kuchsiz elektrofil reagentlar bilan oson ta’sirlashadi.
Imidazol. Imidazolda nomerlash quyidagicha olib boriladi. Ko’rinib turibdiki, bu moddada azot atomlari 1-3- holatlarda joylashgan. Imidazolning asosiy reaksiya markazlari 1-,2-,4- va 5- holatlari hisoblanadi.
Agar pirazol β- dikarbonil birikmalardan olingan bo’lsa, imidazol α-dikarbonil birikmalardan hosil qilinadi:

Imidazol va uning hosilalarini α- gidroksikarbonilli birikmalarning amidinlar bilan reaksiyasi natijasida hosil qilish mumkin:

Pirazol va imidazol halqalarining aromatiklik xossasini namoyon qilishida ikkilamchi azot atomining umumlashmagan p – elektronlari ham ishtirok etib, Xyukkelning konyugirlangan xalqa tutgan birikmalarning barqarorligi to’g’risidagi qoidasiga mos keladigan 6 π- elektronlar sistemasini tashkil etadi. Pirazol va imidazol molekulalari qutblangan bo’lganligi uchun dipol momentiga ega va geteroatomdan xalqaga tomon yo’nalgan bo’ladi.
Bu birkmalar pirrolga nisbatan turg’unroqdir, chunki pirazol va imidazol molekulalarida bitta uglerod atomi o’rniga qo’sh bog’ hosil qiluvchi elektromanfiy uchlamchi azot atomi bor. Uchlamchi azot atomidagi umulashmagan elektron juftlari xalqadan tashqariga yo’nalgan va elektronlarning delokallanishida deyarli qatnashmaydi. Pirazol va imidazol molekulalaridagi ikkilamchi azot atomlarining umumlashmagan elektron juftlari xalqa molekulyar orbitalarini hosil bo’lishida ko’proq qatnashadi.
Kimyoviy jihatdan pirazol va imidazol amfoterlik xususiyatini namoyon etadi, ya’ni kuchsiz NH- kislota hamda o’rtacha kuchga ega bo’lgan asosdir. Imidazol pirazolga nisbatan yuqori asoslik xususiyatini namoyon etadi.
Bu ikki geteroxalqali birikmalar elektrofil reagentlar bilan reaksiyaga kirishadi. Reaksiyada elektrofil reagent uchlamchi azot atomiga yo’nalgan bo’ladi.
Hosil bo’lgan turg’un pirazoliy va imidazoliy kationlari kuchli elektrofil reagentlar bilan reaksiyaga kirishib, pirazoldan 4- holati, imidazoldan esa 4- yoki 5- holati almashingan hosilalari olinadi. Ammo, elektrofil almashininsh reaksiyalaridan alkillash va asillash reaksiyalari azot atomiga yo’nalgan bo’ladi.
Eng muhim eritilgan imidazol hosilalaridan biri bu benzimidazoldir.
Benzimidazol geterotsikl bo'lib, unda imidazol halqasi benzol halqasi bilan birlashadi. Benzimidazol tizimi bir qator tabiiy moddalar, shuningdek, dori vositalarining bir qismidir.
1) Vitamin B ₁₂ yoki siyanokobalamin Sob-[b-(5,6-dimetilbenzimidazolil)]-Kob-kobamid siyanidi yoki b-(5,6-dimetilbenzimidazolil)-kobamid siyanidi. Bu to'q qizil, hidsiz kristall kukun. Gigroskopik. Suvda erishi qiyin. Yuqori biologik faollikka ega. Bu o'sish omili bo'lib, normal gematopoez va qizil qon hujayralarining etukligi uchun zarur; labil metil guruhlari sintezida va xolin, metionin, kreatin nuklein kislotalarini hosil qilishda ishtirok etadi; sulfhidril guruhlarini o'z ichiga olgan birikmalarning eritrotsitlarida to'planishiga yordam beradi; jigar va asab tizimiga foydali ta'sir ko'rsatadi, qon ivish tizimini faollashtiradi. Addison-Birmer kasalligi, anemiya, distrofiya, jigar kasalliklari (siroz, gepatit) da terapevtik ta'sir ko'rsatadi. Go'sht, baliq, tovuq tuxumlari va hayvonlarning oqsillarini o'z ichiga olgan boshqa mahsulotlarda mavjud.
2) Dibazol yoki 2-benzilbenimidazol gidroxloridi. Bu achchiq-sho'r ta'mga ega, bir oz kulrang tusli kristall kukunli oq rang , suvda oson eriydi, spirtda oson. Gigroskopik. Vazodilatatsiya qiluvchi, antispazmodik va gipotenziv ta'sirga ega. Orqa miya funktsiyalariga ogohlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi. Qon tomirlari va ichki organlarning silliq mushaklarining spazmlari uchun, asab kasalliklarini davolashda qo'llaniladi.
3) Mebendazol yoki metil 5-benzoil-2-benzimidazol karbamat. U turli xil gelmintlarga ta'sir qiladi, enterobiozda eng samarali hisoblanadi.
Purin - pirimidin va imidazolning birlashgan halqalaridan hosil bo'lgan bisiklik geterotsiklik birikma. Purin oksidlovchi moddalar ta'siriga chidamli, suvda yaxshi eriydi, amfoterdir. Eng muhimi, hayotiy jarayonlarda faol ishtirok etadigan gidroksipurinlar va aminopurinlardir.
1) Adenin yoki 6-aminopurin. U nuklein kislotalarning muhim tarkibiy qismidir, ba'zi kofermentlarning bir qismidir, masalan, koenzim A.
2) Gipoksantin yoki 6-gidroksipurin organizmda nuklein kislotalar almashinuvi jarayonida (adeninning dezaminlanishida) hosil bo'ladi.
3) ksantin yoki 2,6-dioksipurin. Ksantin singari, u nuklein kislotalarning metabolizmi jarayonida, xususan, guaninning dezaminlanishi paytida hosil bo'ladi.
4) Guanin yoki 2-amino-6-gidroksipurin. Adenin singari u nuklein kislotalarning muhim tarkibiy qismidir.
Purin yadrosi kofein, teofillin va teobromin kabi ba'zi alkaloidlar va siydik kislotasi kabi biologik faol moddalarning bir qismidir.
choy barglari, kofe donalari va boshqa o‘simliklarda uchraydigan alkaloiddir . Bular oq ipaksimon ignasimon kristallar yoki achchiq ta'mli oq kristall kukun, hidsiz, suvda yomon eriydi. Markaziy asab tizimini, nafas olishni qo'zg'atadi, qon bosimini oshiradi, yurak faoliyatini rag'batlantiradi, aqliy faoliyatini oshiradi, charchoq va uyquchanlikni kamaytiradi, trombotsitlar agregatsiyasini kamaytiradi, oshqozon sekretsiyasini oshiradi. Katta dozalar asab hujayralarini yo'q qiladi. U markaziy asab tizimining stimulyatori sifatida, markaziy asab tizimining tushkunligi bilan kechadigan yuqumli kasalliklarda, dori vositalari va boshqa zaharlar bilan zaharlanishda, miya tomirlarining spazmlari bilan motor faolligini oshirish uchun ishlatiladi.
6) Teobromin yoki 3,7-dimetilksantin - kakao urug'ining qobig'idan olinadigan alkaloid. Bu oq kristall kukun, ta'mi achchiq, suvda ozgina eriydi. Yurak faoliyatiga ogohlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi, yurak va bronxial mushaklarning koronar tomirlarini biroz kengaytiradi va siydik chiqarishni oshiradi. U miya tomirlarining spazmlari, yurak va buyrak tabiatining shishishi uchun ishlatiladi.
7) Teofillin yoki 1,3-dimetilksantin choy barglari va qahvalarda uchraydigan alkaloiddir. Bu oq kristall kukun, suvda ozgina eriydi. Miyokard qisqarishini rag'batlantiradi, bronxlar mushaklarini kengaytiradi, markaziy asab tizimini qo'zg'atadi. Bu eng kuchli fosfodiesteraza inhibitörlerinden biridir. Bronxodilatator sifatida, yurak va buyraklarning tiqilishi uchun diuretik sifatida ishlatiladi.
8) Siydik kislotasi yoki 2,6,8-trigidroksipurin qushlar va sudralib yuruvchilarda azot almashinuvining asosiy yakuniy mahsulotidir. Hayvonlarda keng tarqalgan metabolik oraliq mahsulot. Siydik kislotasi ko'pchilik sutemizuvchilarda metabollanadi, lekin odamlarda emas va barcha yirtqich hayvonlarning siydigida mavjud.
Purin halqasi antipurin asoslari deb ataladigan qismdir. Ular tarkibida purin asoslariga o'xshash, ammo ulardan farqli o'laroq, ular metabolizmni buzadi va oqsil biosintezini inhibe qiladi.
Purinning antipodi 6-merkaptopurin va unga asoslangan preparatlardir.
1) 6-merkaptopurin. Bu suvda erimaydigan sariq kristall kukun. Bu purinlarning antimetabolitidir. U purin almashinuviga faol aralashib, nuklein kislotalar sintezining buzilishiga olib keladi. O'tkir leykemiya, retikulozni davolashda ishlatiladi. U immunosupressiv faollikka ega va ba'zida otoimmün kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi - revmatoid artrit, gepatit, qizil yuguruk.
2) Azatioprin yoki 6-(1-metil-4-nitroimidazolil-5)-merkaptopurin. Yana bir ismi imuron, imurel. Bu yashil rangga ega och sariq rangli kristall kukun. Suvda amalda erimaydi. Sitostatik faollikka ega va immunosupressiv ta'sirga ega. Katta dozalarda u suyak iligi funktsiyasini inhibe qiladi, leykopeniyani keltirib chiqaradi. Organ transplantatsiyasi paytida, poliartrit, yarali kolit, qizil yuguruk kasalliklarida to'qimalarning mos kelmasligi reaktsiyalarini bostirish uchun ishlatiladi.
3) Fopurin yoki 6-dietilenimidofosfamido-2-dimetilamino-7-metilpurin. Bu suvda eriydigan, ozgina yashil rangga ega oq kukun. U leykemiya rivojlanishini bostirish qobiliyatida ifodalangan o'smaga qarshi faollikka ega. Kichik dozalarda preparat gematopoezni inhibe qiladi. O'tkir leykemiya, teri retikuliti va retinoblastoma uchun ishlatiladi.