I bob. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda strategik tadbirkorlikning nazariy asoslari

II BOB STRATEGIK TADBIRKORLIKNING XORIJ TENDENTSIYALARI VA UNI FARG’ONA VILOYATIDA ZAMONAVIY HOLATI TAHLILI HAMDA ISTIQBOLLARI
2.1 Strategik tadbirkorlikni rivojlantirishning xorijiy tendentsiyalari
Tadbirkorning ushbu ishbilarmonlik tamoyillari uning ijodkorligiga asoslanadi. Aynan ana shu ijodkorlik Y.Shumpeter fikriga asosan, tadbirkor boshqalar e’tibor qilmagan va bilmagan ishlarga e’tibor qilib, faoliyat yuritish imkonini beradi.
Biz kichik biznes korxonalarini tashkil qilishning xorijiy tajribalarini tahlil qilgan holda, ko’pchilik xorijiy davlatlar uchun xarakterli bo’lgan quyidagi asosiy yo’llarni ajratib ko’rsatamiz:
1. Yirik korxona, firma yoki kontserndan tarkibiy birlikni ajratish;
2. Hissadorlar qiziqishlari doirasida va moliyaviy nazorat ostida bir yoki bir qancha korxonalar (firmalar) bilan aniq bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun kichik va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish.
3. Bir yoki bir qancha «jismoniy shaxslarning» xususiy tashabbusi asosida kichik va o’rta korxonalar (firmalar) tashkil qilish.
Kichik korxonalarni tashkil qilish yo’llari va tashkil qilish shakl-larini: tanlash ma’lum darajada ta’sischilar oldida turgan maqsadlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.
Biz quyida rivojlangan mamlakatlarda, Sharqiy evropa mamlakatla-rida kichik va o’rta korxonalar tashkil qilishning va ular faoliyatining xususiyatlari to’g’risida batafsilroq to’xtalamiz. AQShda kichik va o’rta korxonalarning faoliyat sohalari juda xilma-xildir. Kichik biznesning an’anaviy sohasi bo’lgan-xizmat ko’rsatish sohasida (53,5%) keyingi o’n yilliklarda eng ko’p ish o’rinlari ochilmoqda. Bu o’sishning yarmidan ko’pi bandlar soni 500 kishigacha bo’lgan korxonalar ulushiga to’g’ri keladi. Bular asosan, sog’liqni saqlash, maorif, huquqiy masalalar bo’yicha maslahat berish, ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish, avtomobillarni ta’mirlash korxonalaridir. Yirik korxonalar yoppasiga, ommaviy xizmat ko’rsatish kabi katta jarayonlar bilan ish ko’radi (sanoat va xizmat ko’rsatish sohasi korxonalaridagi kiyim-kechaklarning katta partiyalarini yuvish va tozalash, aeroport va mehmonxonalarda ishbilarmonlar uchun avtomobillarga xizmat ko’rsatish). Yirik korxonalar xizmatlar sohasidagi korxonalar bilan tez-tez ishbilarmonlik munosabatlarida bo’lsa, individual ravishda kishilar bilan juda kam munosabatda bo’lishadi. Bandlar soni bo’yicha ikkinchi o’rinni chakana savdo egallaydi (2,5 mln. qo’shimcha ishchi o’rinlari). Biroq bu erda asosiy rolni yirik firmalar o’ynab kelgan va o’ynamoqda (faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni kengaytirish va yangilarni tashkil qilish bu tarmoq uchun 75% qo’shimcha ish o’rinlarini berdi). Amerikalik mutaxassislarning fikricha, «chakana savdoni yirik biznes nazorat qilib turadi va u iste’molchilarning - yuqorisifat, nisbatan past baholar kabi qiziqishgalariga to’liq javob beradi». AQSh da kichik va o’rta korxonalar juda keskin raqobat sharoitlarida faoliyat ko’rsatishadi. 1980-1990 yillar mobaynida 5 mln. ga yaqinfirmalar ochildi va o’z navbatida 4 mln. ga yaqinfirma yopildi. Bankrotlikning asosiy sabablaridan biri bu ixtisoslashmagan rahbarlikda va uning layoqatsizligidadir.
AQSh mutaxassislari fikricha, butun Amerika iqtisodiyotining rivojlanishi mayda biznesning gullab-yashnashiga ma’lum darajada bog’liq. Kichik biznes davlat tomonidan yaxshi qo’llab-quvvatlanadi va shunga suyanadi. 1953 yilda AQSh Kongressi tomonidan Kichik biznes ma’muriyati (KBM) tashkil qilindi. Ular bozorning yangi o’zlashtirilmagan «och segmentlariga kirib boradilar.
Bunday kichik biznes sub’ektlarining «ufqda istiqboli ko’rinishi ancha murakkab» eng pastki qavatda – mustaqil band bo’lganlar joylashadi. Unga kichkina oilaviy korxonalar (er va xotinlarniki, ota va bolalarniki) kiradi. U aholini kamroq ta’minlangan qatlam-lariga uncha murakkab bo’lmagan ta’mirlash xizmatlari, tikish xizmatlari ko’rsatadi hamda bu qatlamga yo’llarda sabzavot, mevalar va «go’mma» sotuvchi kishilar ham kiradi. Ular faqat o’z oilasini tebratish uchungina ishlashadi. Sharqiy evropa mamlakatlarida kichik va o’rta korxonalarning quyidagi asosiy shakllari keng tarqalgan:
1. Yakuniy mahsulot ishlab chiqaruvchi mustaqil kichik va o’rta korxonalar;
2. Birlashmalar yoki kombinatlar tarkibidagi kichik va o’rta korxonalar (ayrim detal va mexanizmlarni ishlab chiqaruvchi);
3. Bir qancha yirik korxonalarga xizmat ko’rsatuvchi kichik va o’rta korxonalar;
4. Innovatsion turdagi kichik va o’rta korxonalar Xitoyda kichik va o’rta korxonalarning rivojlanishi ikki yo’nalish bo’yicha amalga oshadi.
Bizning fikrimizcha, kichik biznesning rivojlanish jarayoni bevosita u yoki bu mamlakatda amal qilayotgan iqtisodiy mexanizmlar va tarmoq xususiyatlari bilan bog’liq. Shu sababdan ham, biz rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning raqam ko’rsatkichlari va kichik biznes rivojlanish tajribasini O’zbekistondagi amaliyot bilan taqqoslaganda, albatta institutsional va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlanish darajasi, milliy iqtisodiyotining tarmoq tuzilishi va boshqa ijtimoiy madaniy xususiyatlarini e’tiborga olish zarur deb o’ylaymiz. Masalan, AQSh iqtisodiyotida quyidagi ko’rsatkichlardan foydalangan holda tarmoqlar tasniflanadi: bandlik, xususiy korxonalar soni, ularning milliy daromaddagi ulushi yangi biznesni kreditlashda tavakkalchilik kichik va o’rta korxonalarni ishlab chiqarish tuzilmalariga qo’shilishiga milliy xususiyatlar ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. G’arbiy evropa manbalarida bunday qo’shilishlarning bir qancha turlari ajratib ko’rsatiladi. Germaniyada 2 mln. Kichik korxona va o’rta firmalar YaMMning 50%ini ishlab chiqaradi va 66% bandlikni ta’minlaydi. Italiyada kichik va o’rta korxonalar soni EI (EvropaIttifoqi) davlatlarining ko’pchiligidan ancha yuqori bo’lib, ular mamlakat iqtisodiyoti negizini tashkil etadi. EI mamlakatlarida umumiy olganda kichik biznesning YaIMdagi ulushi 67% dan oshadi. Yaponiyada jami band aholining deyarli 80% i, EI mamlakatlarida 70% i ushbu sektorda band. 1961-2001 yillar davomida AQSh da kichik biznesning mamlakat YaIM dagi ulushi 10% dan 52% gacha o’sdi. Frantsiyada kichik firmalarga ishchilar soni 10-50 kishigacha bo’lgan, o’rta firmalarga esa 50-500 ishchisi bo’lgan korxonalar tegishli bo’ladi.