I bob. Depressiyaga olib keluvchi sabab va vaziyatlar

I BOB BO’YICHA XULOSA
Bugungi kunda zamonaviy tibbiyot va psixologiya depressiyani asosan ikki uslubda davolaydi. Birinchisi antidepressant dori-darmonlar bilan davolash bo’lsa, ikkinchisida psixoterapevtik suhbatlar qo’llaniladi. Ammo, bu kasallikni muolaja qilishning yana bir uslubi bor. Bu – islom tibbiyoti muolajasi. Garchi bazi bir mutaxassislar tomonidan inkor etilsada, mazkur uslub so’ngi yillardagi tadqiqotldar natijasida ko’plab olimlar tomonidan tan olinmoqda.
Asrimiz boshida bir guruh AQShlik olimlar turli tovushlarning inson miyasiga ta’siri bo’yicha izlanishlar olib boradi. Tadqiqotlar jarayonida barcha sadolar bosh miyaning hujayralariga salbiy yoki iyjobiy ta’sir yetkazishi aniqlangan. Ya’ni har qanday tovush qabul qilishda bosh miyaning har bir hujayrasi o’ziga xos tartib bilan tebranadi va o’z atrofidagi hujayralarga ham ta’sir o’tkazadi. Ma’lumotni yetkazishda bu hujayralarning fa’oliyati, tebranish va asab tolalarining ishlab chiqarilish shaklida bo’ladi. Tadqiqot jarayonida depressiyaga chalingan bir guruh bemorlarga turli xil tovushlar va musiqa ohanglari eshittirilib ularning miya xujayralari faoliyati o’rganiladi. Sokin musiqa va mayin tovush inson miyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatar ekan. Ammo, olimlar bundan qoniqishmaydi va ishtirokchilarga Qur’on oyatlaridan qo’yib beradi. Natijada… Natija shu darajada xayratlanarli bo’ladiki, olimlar bu holatdan taajubga tushadi. Ya’ni, Qur’oni karim tinglagan bemorlarning markaziy asab tizimi va nerv tolalarida qayta dasturlashga o’xshash jarayon yuzaga keladi.

II BOB. DEPRESSIYADA TURLI RUHIY-HISSIY BUZILISHLAR
2.1. Depressiya o'lchovlari va turlari
"Men tushkunlikka tushdim" - ijtimoiy tarmoqlar suhbatlarida va holatlarida bunday tashxisni qanchalik tez-tez o'tkazamiz, bu bizning ongimizni egallash uchun biroz yomon kayfiyatga loyiqdir. Ayni paytda, depressiya holati - bu bir daqiqali noqulaylik yoki xavotirlik emas, balki juda kasallik. Qanday belgilari haqida shunga o'xshash muammolar borligini, depressiya turlarini va sabablarini aniqlaydi va undan chiqish yo'lini topish uchun ushbu maqoladan bilib olasiz.
Depressiyaning sabablari tashqi omillarga (ishdagi surunkali to'siqlar, qattiq stress va charchash, stresslar, omadsizlik, og'ir psixologik jarohatlar) va tanadagi ichki kasalliklarga (neyrokimyoviy jarayonlarning xususiyatlari, gormonal buzilishlar, miya shikastlanishi, surunkali kasallik).
Ba'zida depressiyani og'riq sindromiga (ko'pincha ko'krak yoki qorin bo'shlig'iga) chalingan boshqa kasalliklar uchun maskalash mumkinligini hisobga olganda, tashxis qo'yish qiyinligini aniqlash qiyin emas. Biroq, depressiyaning asosiy belgilari mavjud:

• 
  befarqlik, tushkun kayfiyat, qayg'u. Ba'zida ruhiy tushkunlik doimiy tashvish holatiga hamroh bo'ladi.
  
• 
  surunkali charchoq hissi, charchoq hissi;
  
• 
  o'z-o'zini hurmat qilish;
  
• 
  mulohazakorlik, fikrlashning sekinligi;
  
• 
  uyqu buzilishi (ko'pincha bemorlar kun davomida uyqusizlik va uyquchanlikdan shikoyat qiladi), shuningdek hazm qilish (odatda ich qotishi);
  

Depressiya turiga qarab o'ziga xos belgilar mavjud. Masalan, o'z-o'zini hurmat qilish, megalomaniya, ruhiy ahvolning tez-tez o'zgarishi manik depressiya belgilaridir, bu dunyo aholisining atigi 1 foizini ta'sir qiladigan og'ir, ammo kam uchraydigan kasallikdir.
Depressiyani asrimizning vabosi deb ataganligi uchun, olimlar kasallikning mavjudligini va darajasini aniqlash uchun o'lchovni ishlab chiqdi. Bemorlarning eng ko'p uchraydigan shikoyatlarini o'z ichiga olgan Beck shkalasi eng mashhurlaridan biri. Skala, har biri 4-5 ta bayonotdan iborat bo'lgan 21 ta toifaga kiradi. Ushbu testdan o'tgan (bugungi kunda bemor o'zini o'zi bajarishi mumkin deb hisoblaydi).
Turli xil depressiyani aniqlash mumkin: klassik, nevrologik, psixogen, tug'ruqdan keyingi va mavsumiy. Depressiyaning eng jiddiy turlaridan biri endogendir. Uning sababi, qoida tariqasida, jiddiy psixologik jarohatlardir va endogen depressiyaning asosiy xavfi doimo o'z-o'zini ovlash bilan bog'liq bo'lgan o'z joniga qasd qilish urinishlari bo'lishi mumkin.
Og'ir depressiya darajasida siz o'zingizni kasallik bilan kurashishingiz mumkin:

• 
  jismoniy faoliyatni (sportni) to'liq dam olish bilan birlashtirish;
  
• 
  meditatsiya amaliyoti;
  
• 
  Sayohat, yangi sevimli mashg'ulotlariga va sevimli mashg'ulotlariga qidiring;
  
• 
  televideniening va ayniqsa, yolg'on qadriyatlarni o'rnatadigan va o'z-o'zini hurmat qiladigan reklamalarni minimallashtirish;
  

Agar og'ir ruhiy tushkunlik kasaliga chalingan bo'lsangiz, sizga davolanish uchun tibbiy yordam kerak bo'ladi. Odatda, bizda quyidagi davolash usullari mavjud:

• 
  psixoanaliz va psixologik maslahat;
  
• 
  qiziqishlariga oid psixoterapiya;
  
• 
  Gestalt terapiyasi (inson hayoti uchun javobgarlikni qabul qilish, uning rolini va hayotiy salohiyatini bilish);
  
• 
  antidepressantlarni tayinlash (ustuvor - selektiv serotoninni qaytarib yuborish inhibitorlari).
  

Depressiya – kayfiyatning keskin pasayishi, fikrlar karaxtligi va har qanday harakatga bo‘lgan intilishning yo‘qolishi bilan kechuvchi kasallik.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra yer sharida depressiya bilan ro‘yxatga olinganlar soni 160.000.000 dan oshiq. Biroq, aksariyat mutaxassislar fikricha, depressiya bilan kasallangan har 3 bemorning biri vrach nazoratida turadi, xolos. Boshqa bir mutaxassislar fikricha, depressiya bilan kasallanganlar sonini aniqlash mushkul. Chunki depressiya turli xil klinik ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda va hamma vaqt ham tashxis to‘g‘ri bo‘lib chiqavermaydi. Buning ustiga depressiya bilan og‘rigan bemorlarning hammasi ham psixiatr yoki psixologlarga murojaat qilavermaydi.
Depressiyaning asosiy sabablari – bular o‘tkir va surunkali ruhiy siqilishlar, ketma-ketma keluvchi muvaffaqiyasizliklar va uzoq davom etuvchi og‘ir kasalliklardir. Tashqi salbiy omillar sababli rivojlangan depressiyaga ekzogen depressiya deb aytiladi. Hech qanday sababsiz rivojlanadigan depressiyaga endogen depressiya deyiladi. Endogen depressiyalar rivojlanishida nasliy omilning o‘rni katta.
Somatik simptomlar, ya’ni ichki a’zolar funksiyalari buzilishi bilan kechuvchi depressiyaga niqoblangan depressiya deb aytiladi. Nima uchun niqoblangan depressiya deyiladi? Chunki bemor depressiya bilan kasallangan bo‘lsa-da, uning shikoyatlari xuddi boshqa kasalliklarni eslatadi, ya’ni “Migren”, “Yurak og‘riqlari”, “Bo‘g‘im og‘riqlari”, “Oshqozon-ichak kasalliklari”, “Teri-tanosil kasalliklari” va h.k. Bemorni tekshirayotgan vrach bemorning kayfiyati og‘riqlar sababli tushgan deb o‘ylaydi. Aslida bemorda niqoblangan depressiya rivojlangan bo‘ladi. Bunday bemorni albatta tibbiy psixolog yoki psixiatr ko‘rikdan o‘tkazishi kerak.
Ba’zan bemor “Depressiya” tashxisi aniqlangandan so‘ng ham vrach yoki psixologga murojaat qilmasdan yuradi. Buning sabablari turlicha, ya’ni qarindosh-tuqqanlar, hamkasblar va qo‘ni-qo‘shnilardan uyalish, psixiatr yoki psixolog nazoratida qolib ketishni hohlamaslik, ishdan haydalish yoki ishga qabul qilinmaslikdan qo‘rqish, tuzalib ketishiga ishonmaslik, psixotrop dorilarni qabul qilishdan qo‘rqish va h.k. Aksariyat hollarda depressiya oila va ishdagi muvaffaqiyatsizliklar yoki baxtsiz voqealardan so‘ng rivojlanadi. Bunday paytlarda bemor “Shu ahvolga tushganimning sababi aniq-ku, psixolog nima ham qilib berardi, vaqt o‘tib tuzalarman” deb, davolanishdan voz kechadi. Psixolog bemorni aynan shu kabi vaziyatlardan chiqaruvchi mutaxassis ekanligini unutib qo‘yishadi yoki anglab yetishmaydi. Odatda, bunday bemorni uning yaqinlari, tanish-bilishlari psixologga murojaat qilishga undashadi. Demak, ular psixolog qabuliga majburan kelishadi. Psixolog qabulida dastlabki suhbatdan o‘tgan bemorning dunyoqarashi, aksariyat hollarda keskin o‘zgaradi va keyinchalik uning o‘zi psixolog qabuliga qatnay boshlaydi. Albatta, dastlabki suhbatning samarali tugashi psixologning mahoratiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq.
Depressiyada ko‘p kuzatiladigan asosiy ruhiy-hissiy buzilishlar – bular kayfiyatning tushib ketishi, umidsizlik, g‘am-g‘ussa, doimiy xavotir, yomon voqealarni kutib yashash, aybdorlik hissi yoki o‘zini hadeb ayblayverish, qaysarlik, o‘jarlik, o‘z bilganidan qolmaslik, o‘z hayotidan qoniqmaslik va o‘zini kamsitish, atrofdagi voqealar va yaqinlariga qiziqishning yo‘qolishidir. Depressiyaga chalingan odamlarning kayfiyati kun bo‘yi o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, ertalab kayfiyati juda yaxshi bo‘lsa, kechga yaqin uning kayfiyati umuman tushib ketadi. Ba’zi odamlarda buning teskarisi kuzatiladi.
Depressiyada bosh og‘riq, bosh aylanishi, ensa va bo‘yin sohasida og‘riqlar, yurak sohasida og‘riqlar, nafas yetishmasligi, ishtaha pasayishi, qabziyat, jinsiy zaiflik, hayz ko‘rishning buzilishi, turli umumiy xolsizlik kabi belgilar ko‘p kuzatiladi. Bosh og‘riq – depressiyaning eng ko‘p uchraydigan belgisidir. Demak, doimiy tarzda boshi og‘riydigan bemorda depressiya bor-yo‘qligini tekshirib ko‘rish kerak. Bunday bemordagi bosh og‘riqni og‘riq qoldiruvchi dorilar emas, balki depressiyaga qarshi dorilar bartaraf etadi. Buni vrachlar va psixologlar esda tutishlari lozim.
Depressiyada hulq-atvor buzilishlari juda ko‘p uchraydi. Bular – o‘z joniga qasd qilishga intilish, biror-bir faoliyatga qiziqmaslik, kamharakatchanlik, uydan chiqmay yotaverish, yolg‘izlikka intilish, birovlar bilan muloqotdan qochish, ichkilikka yoki turli farmakologik dorilarga ruju qo‘yish.
Depressiyada xotira va fikrlash jarayoni buzilishlari ko‘p uchraydi. Parishonxotirlik, xotira pasayishi, ayniqsa eslab qolishning buzilishi juda ko‘p kuzatiladi. Fikrlar karaxtligi – depressiyaning asosiy belgilaridan biridir.

Depressiya odatda kuchli, maqsadga intiluvchan, biroq hissiyotga beriluvchan odamlarda ko‘p uchraydi. Ularning depressiyaga tushishdan oldingi hayoti o‘rganilganda, quyidagi xususiyatlar aniqlangan: depressiyaga uchragan shaxslarning o‘ziga xos dunyoqarashi bo‘ladi, ular atrofdagi voqealarni o‘z dunyoqarashidan kelib chiqqan holda tahlil qiladigan va hissiyotga beriluvchan shaxslardir. Ular ko‘pincha, hayotdan qoniqmay yashashadi, erishgan yutuqlari ularni qoniqtirmaydi, o‘z faoliyatiga tanqidiy munosabatda bo‘lishadi. Bu odamlar faqat marrani egallash uchun yashaydilar. Shu bilan birga boshqalar, masalan, hamkasblarining xatolarini topish va maslahat berib yurishni xush ko‘rishadi. Agar uning xatosini ko‘rsatishsa, bundan qattiq aziyat chekadi va shu odamni yoqtirmay qoladi.

Ular oilada ham, uyda ham aniq bir reja asosida hayot kechirishga odatlangan, o‘ta talabchan bo‘lishadi, bola-chaqasidan ham shunday yashashni talab qilishadi. Bu, ko‘pincha, oilaviy majoralarga sababchi bo‘ladi. Bunday shaxslar oila va ishdagi muvaffaqiyatsizliklar va musibatli voqealarni og‘ir qabul qilishadi, ichkilikka ham tez ruju qo‘yishlari mumkin. Ba’zan ularning turmushi ham beqaror bo‘ladi.
Ular yolg‘izlikni yoqtirishadi, biror bir ishni boshlashsa yoki rahbarlardan topshiriq olishsa, uni mukammal bajarishga intilishadi. Bunday odamlar arzimagan bahodan juda xursand va arzimagan koyishdan qattiq xafa bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham ularning jahlini chiqarish yoki kayfiyatini tushirish osondir.