I bob. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy roli va vazifalari

(.2. fqrisorfiyotni tfavfat tomonftfan tartibga softsiining asosiy

usullari va shakJJari

Iqtisodiyot o’zini-o’zi tartibga solish davrida bozor mexa- nizmi uzoq vaqt mobaynida iqtisodiyotni tartibga solishning yagona mexanizmi boldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurati va uni bozor biian uyg’unlashtirish bi-. roz keyinroq yuzaga keldi.

Iqtisodiyotni davlat lomonidan tartibga solishning rivo-. jlanishini ikki yirik bosqichga boflish mumkin: 1. Ikkinchi ja-. hon urushiga qadar; 2. Ikkinchi jahon urushidan keyin.

Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat harbiy zavodlar va temiryo’1 qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo’li bilan xo’jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalami tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-kredit) va boshqalar.

Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni reja- lashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning budjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umumiqtisodiy xususiyatga ega bo’lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlami ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o’rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo’yicha davlat faoliyallarini tavsi- flaydi. (EI. 0’lXTva b.),

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy ka- pitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratish- dan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o’rta muddatli umum- davlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha botlgan yo’li bosib ohildi.

Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol ta’sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga aylanmoqda, iqtisodiy o’zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini barcha jabhalari tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy element sifatida qaraladi.

Umumiy holda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi:

1. Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish;

2. Bozomi amal qilishi uchun qulay sharoit yaratish;

3. Iqtisodiy o’sishning barqarorlik darajasini la’mmlash;

4. Iqtisodiyotda tarkibiy 0’zgarishlami boshqarish;

5. Ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlash;

6. Ekologik va demografik muammolami hal etish hisoblanadi.

Iqtisodiyotni daviat tomonidan tartibga soiinishi turii us- lublar bilan iqtisodiy, qonuniy-ma’muriy va sudlov uslullari bilan amalga oshiriladi, Ushbu uslublar turli vositalardan foy- dalangan holda turli usullar orqali amalga oshiriladi. U umumiy ko’nnishda 1.2.1-rasmda keltirilgan. Davlat to- monidan tartibga solish turlari: mutlaq davlat monopoliyasi (sobiq ittifoq va boshqa davlatlar) va iqtisodiy erkiniik dara- jalari, ya’ni bu darajalar o’rtasida bir qator oraliq ko’nnishlari mavjud bo’iadi (Xitoyda bozor sotsializmi, Germaniya va Avstriyada ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti, Shvetsiya aralash iqtisodiyot modeli va h.k.). Ta’kidlab o’lilgan davlat tomonidan tartibga solish usuliari (1.2.2-rasm) lo’gTi va egri usullarga bo’linadi. To’g’ri usullarga: davlat subsidiyasi, davlat tadbirkorligi, iqtisodiyotni davlat boshqaruvi tizimi taalluqlidir. Egri usullarga: soliq, jarima, kvotalar, bojxona bojlari va bosh- qalar taalhiqlidir. Indikativ rejalashtirish va davlat dasturlari iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim shakli hisoblanadi.

Ushbu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usul- larini qo’llashda, unga mos ravishda iqtisodiyotning u yoki bu tomonlarini tartibga solish vositalaridan keng foydalanadi (1.2.3-rasm).

1.2.1-rasm. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga sotishning uslubi

1.2.2-rasm. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari

1.2.3 -rasm. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning vositalari