I bob. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini hisoblashga o‘rgatishning nazariy asoslari

1.2.Og’zaki hisoblashga doir mashqlarning turlari
O‘quvchilarning og‘zaki hisoblash malakalari turli-tuman mashqlarni
bajarishlari jarayonida shakllanadi. Bu mashqlarning asosiy turlari quyidagilar:
1. Matematik ifodalarning qiymatini topish. Matematik ifodalar so‘zlar
bilan turli usullarda berilishi mumkin: 90 dan 7 ni ayiring; kamayuvchi 90,
ayriluvchi 7, Ayirmani toping. Ifodalar sonlarning turli sohalarida: bir xonali
sonlar bilan (9 — 5; ikki xonali sonlar bilan (90—50) va hokazo berilishi mumkin.
Biroq, odatda, og‘zaki hisoblash usullari 100 ichidagi sonlar bilan
bajrariladigan amallarga keltirilishi kerak.
Ifodani misol ko‘rinishida {og‘zaki yoki yozma ravishda): 6 + 3, 40- 35
boshqa hollarda jadval ko‘rinishida berish mumkin.
Ifodalarning qiymatlarini topishga doir mashqlardan asosiy maqsad
o‘quvchilarda puxta hisoblash malakalarini hosil qilishdir, Shu bilan birga
ifodalarning qiymatlarini topishga doir mashqlar arifmetik amallar nazariyasi
masalalarini o‘zlashtirishga ham yordam beradi.
2. Matematik ifodalarni taqqoslash. Bu mashqlar qator variantlarga ega.
Ikkita ifoda berilishi mumkin, ularning qiymatlari teng yoki teng masligini
aniqlash, agar ular teng bo‘lmasa, qaysi biri katta yoki kichikligini aniqlash kerak.
Bunday mashqlarning asosiy maqsadi - - arifmelik amallar, ularning
xossalari, tengliklar va tengsizliklar haqidagi bilimlarni o‘zlashtirishga yordam
berishdir.
Taqqoslashga doir mashqlar hisoblash malakaiaiini shakllantirishga yordam
beradi
3. Tenglamalarni yechish. Og‘zaki mashqlar sifatida turli tenglamaalar
ham beriladi. Bular avvalo, sodda ko‘rinishdagi tenglamalardir [x 4-2= 10).
Bunday mashqlarning vazifasi tenglamaiarni yechish uquvini ishlab chiqish,
o‘quvchilarga arifmetik amaarning komponentlari va natijasi orasidagi
bog‘lanishni o‘zlashtirish, hisoblash malakalarini hosil qilishga yordam berishdir.
4. Masalalarni yechish. Og‘zaki yechish uchun sodda masalalar bilan bir
qatorda murakkab masalalar ham beriladi.
Bunday mashqlar masalalar yechish uquvini hosil qilish maqsadida kiritiladi
va nazariy bilimlarni o‘zlashtirish hamda hisoblash mala-kalarini shakllantirishga
yordam beradi.
O’quvchilar bilimini tekshirishning yana bir usuli o’quvchilardan individual
so’rash hisoblanadi. Bu so’rash uncha katta bo’lmagan og’zaki hisoblash bilan
bog’langan bo’lishi kerak. Bunday so’rashni o’qituvchi odatda uy vazifasini
tekshirish bilan bog’laydi.
Og’zaki hisoblash malakalarini tekshirish maqsadida sinfning barcha
o’quvchilari bilan misol va masalalar yechishda qo’llaniladi. O’qituvchi misolni
aytadi, o’quvchilar og’zaki yechib, daftaridagi taalluqli raqam to’g’risiga faqat
javoblarini yozib qo’yadilar. Bunday topshiriqni har bir darsda 7–10 minut
davomida o’tkazish maqsadga muvofiq.
O’quvchilar bilimini yozma ish orqali aniqlash
Bilimlarni to’laroq tekshirish uchun dasturning o’tilgan bo’limi bo’yicha
yozma ishlar olinadi.
Masalan, IV sinfda ko’p xonali sonlarni raqamlash haqida o’quvchilar bilimini
tekshirishdagi yozma ishga quyidagi savollarni qo’yish mumkin.

Savol va misollar. Nima tekshiriladi.

1. Yuz ming o’n mingdan necha marta katta? Тurli xona birliklari orasidagi
munosabat.
2. Sakkiz mingda nechta yuz bor?
3. 542000 da nechta o’n ming bor?
4. 267805 dagi eng yuqori xonani toping. Xonalar bo’yicha sinflarning
raqamini bilish.
5. Ikkinchi sinf birligini toping.
6. Тurli xona birliklarini, ahamiyatini 3 raqami ifodalaydigan ikkita son
yozing.Raqamlar o’rnining ahamiyatini bilish
7. 7,8 va 9 raqamlar yordamida ikkita uch xonali son yozing.Raqam va son
orasidagi farqni bilish
8. Barcha raqamlarni yozing.
9. 37245 sonni qo’shiluvchi razryadlarining yig’indisiga almashtiring.Sonni
qo’shuvchi razryadlar yig’indisiga almashtirish malakasi.
10. 999+2, 1000000-1, 9998+3, 10000-2 misollarni yeching.Raqamlash
bilimining arifmetik amallar bajarishga tatbiq qilishni bilish.
11. 997 va 1002 sonlarining orasida qanday sonlar bor.Natural sonlar qatori
ketma-ketligini bilish.
Ushbu mavzu ustida ishlashda o’qituvchi oldida turgan asosiy maqsadlar
quyidagilardan iborat:
1) o’quvchilarni qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallarining
mazmuni bilan tanishtirish;
2) Hisoblash usullaridan o’quvchilarning ongli foydalanishlarini ta‘minlash:
a) Sonni qismlari bo’yicha (bittalab yoki guruhlab) qo’shish va ayirish usuli
b) Yig’indining o’rin almashtirish xossasidan foydalanib qo’shish usuli;
d) Sonlarni ayirishda qo’shishning tegishli holini bilishdan yoki yig’indi va
qo’shiluvchilardan biri bo’yicha ikkinchi qo’shiluvchini topish malakasidan
foydalaniladigan holda yig’indi bilan qo’shiluvchilar orasidagi bog’lanishlarni
bilganlikka asoslangan ayirish usuli
3) Qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish ko’nikma malakalarini
shakllantirish (yod olishga yetkazish) 10 ichida qo’shish va ayirishni o’rganish
ishini o’zaro bog’langan bir nechta bosqichga bo’lish mumkin. O’quvchilarda
og’zaki va yozma hisoblash ko’nikmalarini tarkib toptirish matematika
dasturining asosiy yo’nalishlaridan biridir. Arifmetik amallarni o’rganishdan oldin
bolalar ongiga uning ma‘nosini, mazmunini yetkazish kerak. Bu vazifa turli xil
amaliy ishlarni bajarish asosida o’tkaziladi. Masalan, «o’nlik» mavzusini
qo’shish va ayirish amallarining manosi 2 to’plam elementlarini birlashtirish va
to’plamdan uning qismlarini ajratish kabi amallar yordamida olib boriladi.
Ko’paytirishni uning komponentlari bilan natijasi orasidagi bog’lanishlarni
o’rganish esa bo’lish amalini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Demak, o’qitishning 1-bosqichida abstrakt bo’lgan narsa navbatdagi
bosqichda yanada abstraktroq bilimlarni shakllantirish uchun aniq asos bo’lib
xizmat qiladi. Тurli hisoblash usullarining o’zlashtirilishi uchun dasturda arifmetik
amallarning ba‘zi muhim xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalar bilan
tanishtirishni nazarda tutadi. Masalan, 1-sinfda 10 ichida qo’shish va ayirishni
o’rganishda bolalar qo’shishning o’rin almashtrish xossalari bilan tanishadilar.
Dasturda arifmetik amallarning xossalarini o’rganishdan tashqari arifmetik amal
hadlari va natijalari orasidagi bog’lanishlarni tanishtirishni ham ko’zda tutadi. Bu
ish amallarni, tenglamalarni tekshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, 6*4 =
24 bo’lsa, uni bo’lishga bog’lab 24:6=4, 24:4 = 6 kabi hollar hosil qilinadi.
Muhim vazifalardan biri hisoblash ko’nikmalarini shakllantirishdir. Og’zaki
va yozma usulda hisoblashlar 1-4 sinfning har bir mavzusida o’z aksini topgan.
Masalan, og’zaki
276 + 432 = (200+400)+(70+30)+(6+2) = 600+100+8 = 708
yozma, + 276
432
Arifmetik amallarni o’rganishda oldin o’quvchilar ongiga uning ma‘nosini,
mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to’plamlari bilan amaliy
ishlar bajarish asosida o’tkaziladi. O’quvchilarni qo’shish va ayirish amallarining
ma‘nosi bilan tanishtirish ikki to’plam elementlarini birlashtirishga oid va berilgan
to’plamdan uning qismlarini ajratish kabi amaliy munosabatlar orqali amalga
oshiriladi. Qo’shish amali sonlarni ko’paytirish amallari uchun asos bo’lib xizmat
qiladi. Ko’paytirish uning komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlarni
o’rganish o’z navbatida bo’lish amalini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Arifmetik amallarni o’rganishdagi masalalardan biri og’zaki va yozma hisoblash
usullarini ongli o’zlashtirish, hisoblash malaka va ko’nikmalarini shakllantirish
bilan bog’liqdir. Og’zaki hisoblashlarning asosiy ko’nikmalari 1- va 2-sinflarda
shakllanadi. Og’zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham
amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni amallar komponentlari
bilan natijalari orsidagi bog’lanishlarni bilganlikka asoslanadi. Ammo og’zaki va
yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor.
Og’zaki hisoblashlar:
1. Hisoblashlar yozuvlarsiz ( ya‘ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan
tushuntirib berilishi mumkin.
Bunda yechimlarni:
a) tushuntirishlarni to’la yozish bilan (ya‘ni hisoblash usulini dastlabki
mustahkamlash bosqichida) berish mumkin. masalan: 34 + 3 = (30 + 4 ) + 3 = 30
+ ( 4 + 3) = 37, 9 + 3 = 9 + ( 1 + 2 ) = ( 9 + 1) + 2 = 12 va hokazo.
b) berilganlarni va natijalarni yozish mumkin. masalan,
34 + 4 = 37
9 + 3 = 12.
d) hisoblash natijalarini raqamlab yozish mumkin. masalan, 1) 37, 2) 12 ..
2. Hisoblashlar yuqori xona birliklaridan boshlab bajariladi. masalan, 430 -
210 = ( 400 + 30 ) - - ( 200 + 10 ) = ( 400 - 200 ) + ( 30 - 10 ) = 200 + 20 = 220
3. Oraliq natijalar xotirada saqlanadi,
4. Hisoblashlar har xil usullar bilan bajarilishi mumkin. masalan,
26 * 12 = 26 * ( 10 + 2 ) = 26 * 10 + 26 * 2 = 260 + 252 = 312:
26 * 12 = ( 20 + 6 ) * 12 = 20 * 12 + 6 * 12 = 240 + 72 = 312;
26 * 12 = 26 * ( 3 * 4 ) = ( 26 * 3 ) * 4 = 78 * 4 = 312
5. Amallar 10 va 100, engilroq hollarda 1000 ichida va ko’p xonali sonlar
ustida hisoblashlarning og’zaki usullaridan foydalanib bajariladi. Masalan:
54024:6=9004
Yozma hisoblashlar:

1.Hisoblashlar yozma bajariladi. yozma hisoblashlarda yechimini yozish ustun

qilib bajariladi.
Masalan: 276 + 432 ———- 708
2. Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo’lish bundan
mustasno). 719 - 315 ——— 434
3. Oraliq natijalar darhol yoziladi.
4.Hisoblashlar o’rnatilgan qoidalar bo’yicha, shu bilan birga bitta yagona usul
bilan bajariladi.Masalan: 346 * 14 ————- 1384 346 ———— 4844
1000 ichida va ko’p xonali sonlar ustida amallar hisoblashlarning yozma
usullaridan foydalanib bajariladi. Masalan: 3912 : 4
36 : 978
———-
31
28
——-
32
32
——-
0
Ba‘zi misollarni og’zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda
o’quvchilar yechimlarni taqqoslab arifmetik amallarning mazmunini va sonlar
ustida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar.