I bob. Biologiya faniga kirish I biologiya fanining rivojlanish tarixi

Hujayra nazariyasining hozirgi holati

 

Hujayra nazariyasining asosiy tomonlari quyidagilardan iborat:  

1) hujayra tirik materiya taraqqiyotining muhim bosqichidir;  

2)  hujayra  barcha  tirik  organizmlar  tuzilishining  elementar  birligi,  aniqrog‘i,  to‘liq 

qimmatli elementar tirik sistemadir;  

3) hujayra faqat morfologik emas, balki fiziologik tuzilish birlik hamdir;  

4) barcha hujayralar gomologikdir;  

5)  ko‘p  hujayralilarni  filogenetik,  shuningdek  ontogenetik  kelib  chiqishi  hujayralarning 

fiziologik  faolligi  va  genetik  imkoniyatlarini  chegaralash  bilan  yuz  beradi.  Boshqacha 

qilib  aytganda,  hujayralar  gomologik  strukturalar  bo‘lib  qolgan  holda,  ular  bir-birlariga 

analog  bo‘lmay  qoladilar.  Ko‘p  hujayrali  organizmning  tanasini  shakllanishi  albatta, 

uning 

tashkil 

qiluvchi 

hujayralarning 

determinatsiyalanuvi, 

ixtisoslashuvi 

va 

mutaxasislashuvi bilan yuz beradi, bu esa ularning xossalarida ham o‘z aksini topadi;  

---

6)  har  qanday  hujayra  o‘ziga  xos  xarakterli  xususiyatlarga  ega  va  ma’lum  doiradagi 

vazifalarni  bajara  oladi.  Muhimi  shuki,  ixtisoslanish  oxiri  to‘liq  hayotiy  xususiyatlarni 

chegaralanishiga olib keladi; 

7)  ontogenezni  birin-ketin  keladigan  ixtisoslashuv  va  differensiatsiya  jarayonlari,  deb 

qarash kerak, bunda hujayra elementlarining soni ortib borib gistosistemani hosil qiladi;  

8)  hech  bir  hujayrani  u  yashayotgan  muhitdan  ajralgan  holda  qarash  mumkin  emas.  Bu 

astalik  bilan  shakllanayotgan  ma’lum  arxitektonikaga  (strukturaga)  ega  bo‘lgan  hujayra 

sistemasidir. Bu hujayra nazariyasining eng muhim tomonlaridan biridir;  

9)  bu  sistemalilik  avvalom  bor,  uni  tashkil  qilgan  hujayra  elementlarining  xossalarida 

ko‘rinadi.  Ular,  ham  morfologik,  ham  fiziologik  jihatdan  o‘zlarining  individualligini 

sezilarli  darajada  yo‘qotadi,  ya’ni  hujayralar  mustaqil  hayot  faoliyatga  qobiliyatini 

yo‘qotadi. Bu hodisa hujayra integratsiyasi deyiladi;  

10) tizimlilik (sistemalilik) tushunchasisiz organizm haqida tasavvur hosil qilish mumkin 

emas.  Har  bir  tizim  hosil  bo‘lish  bosqichi  yangi  sifat  hosil  qilish  ehtiyoji  bilan  yuzaga 

keladi. Ko‘p hujayrali organizm xususiyati shu bilan xarakterlanadi.  

Organizm  tarkibida  tizimlilik  tushunchasisiz  bir  butun  organizmning  mustaqil  tuzilish 

birligi  bo‘lgan  hujayra  haqida  to‘g‘ri  tasavvur  hosil  qilib  bo‘lmaydi.  Binobarin, 

hujayraning  barcha  hayotiy  faoliyati  o‘zining  shaxsiy  xususiyatlari  va  o‘zidan  yuqori 

turgan  tizim  xususiyatlari  bilan  belgilanadi.  Shunday  qilib,  organizm  bir-biriga  bog‘liq 

tizimlarning  o‘ziga  xos  majmuasidan  iboratdir.  Birinchi  elementar  biologik  sistema-

hujayradir,  oxirgisi  eng  oliy  sistema-organizmdir.  Hayot  muammosi-bu  tashkil  bo‘lish 

muammosidir. U turli murakkablikdagi sistemalar bilan xarakterlanadi.