I-bоb. Axborot tizimlari 1 Axborot tizimlari tushunchasi

 
4.3 Tabiatdan foydalanish va ekalogiya tushunchalari 
 
 
Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. XX asrning 60- 
7Oyillaridan boshlab tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilish 
bilan bog’liq bo’lgan muhim sotsial - iqtisodiy muammolar yechimining ilmiy 
asoslarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadigan tabiatdan foydalanish ilmiy yo’nalish 
sifatida shakllana boshladi. “Tabiatdan foydalanish” termini va tushunchasini ilk bor 
ilmiy iste’molga kiritgan Y.A.Kurajkovskiy (1969) tabiatdan foydalanishning fan 
sifatidagi vazifalari tabiatdan va uning resurslaridan bevosita foydalanish bilan bog’liq 
bo’lgan har qanday faoliyatning umumiy tamoyillarini ishlab chiqishdan iborat, deb 
belgilagan edi. 
 
O’tgan davrda tabiatdan foydalanish tabiiy resurslardan foydalanish, ularni qayta 
tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va kelgusi avlodlarni moddiy va madaniy 
ehtiyojlarini qondirish uchun atrof muhitni ifloslanishi va buzilishidan asrash, tabiatni 
o’zgartirish kabi tabiat va jamiyat orasidagi o’o’zaro ta’sirini optimallashtirishni 
ta’minlaydigan amaliy tadbirlar majmuasi sifatida qarab kelindi. Ayni paytda tabiatdan 
foydalanishga doir bunday vazifalarni amalga oshirish maxsus, keng qamrovli va teran 
tadqiqotlarni taqoza etishi va tabiatdan oqilona foydalanishning nazariy asoslarini ishlab 
chiqish zaruriyati sababli tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning “chorrahasi”da 
integrativ (lot. integratio tiklash, to’ldirish) sajiyaga ega bo’lgan ilmiy yo’nalish 
shakllana boshladi.
Tabiatdan foydalanish tabiatga undan foydalanishning har qanday vazifalari 
yechimida yaxlit majmuali yondashuvni ta’minlaydi. Majmuiy ilmiy yo’nalish sifatida 
shakllanayotgan tabiatdan foydalanishning yagona nazariyasi hozircha yaratilganicha 
yo’q. Shuningdek, tabiatdan foydalanishning predmeti, ob’ekti, jihati, metodlari va 
maqsadi kabi tushunchalarning mohiyati ham yetarlicha belgilanganicha yo’q.
N.F.Reymersning (1990) fikricha, tabiatdan foydalanish-ning ob’ektini tabiiy 
resurslar, jamiyat hayotining tabiiy sharoitlari va uning sotsial-iqtisodiy rivojlanishi 
orasidagi o’o’zaro munosabatlar majmuasi tashkil etadi. Bu munosabatlarni 
optimallashtirish hayot muhitini asrash va qayta tiklashga yo’naltirilgan sa’y-harakatlar 
esa tabiatdan foydalanishning predmeti bo’lib xizmat qiladi.

---

N.F. Glazovskiy (1998) tabiatdan foydalanishning ob’ekti ((lot. objektum narsa, 
hodisa) tabiatni ham, insonni ham o’z ichiga olgan holda inson va atrof muhit o’o’zaro 
ta’siri xususiyatlariga ko’ra hududiy jihatdan tabaqalashgan bo’lishi lozim, deb 
hisoblaydi. Tabiatdan foydala-nish muammolarini o’rganish inson va tabiiy muhit 
orasidagi o’o’zaro ta’sirini belgilaydigan tabiiy, iqtisodiy, sotsial va madaniy jarayonlar 
hisobga olingan holda insonparvarlik nazaridan olib borilishi lozim. Tabiatdan 
foydalanish nazariyasi asoslarini V.I.Vernadskiyning noosfera to’g’risidagi g’oyalari 
negizida yaratish mumkin. Noosferaviy yondashuv tabiatdan foydalanish-ning nafaqat 
tabiiy va ekologik omillarinigina emas, balki tabiatdan foydalanishning o’o’ziga xos 
xususiyatlarida namoyon bo’ladigan tarixiy, etnik, siyosiy, madaniy, diniy 
xususiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Noosfera konseptsiyasi (lot. conceptus fikr, 
tasavvur) nuqtai-nazaridan “tabiatdan oqilona foydalanish” tushunchasi tabiiy va 
ijtimoiy resurslaridan foydalanishning biosferaning asosiy funktsiyalarini (lot. functio 
bajarish, vazifa) saqlab qolgan holdakishilarni hozirgi va kelgusi avlodlarining 
ma’naviy va moddiy ehtiyojlarin mumkin qadar ko’proq ta’minlaydigan bilimlar va 
texnologik usullar tizimiga asoslangan eng tejamkor va samarali jarayonni anglatadi.
Shunday qilib, tabiatdan foydalanish majmuali ilmiy yo’nalish sifatida tabiat va 
jamiyat orasidagi o’o’zaro ta’sir natijalarini ochib beradi, tahlil qiladi va baholaydi, 
tabiatdan foydalanish hamda atrof tabiiy muhitning nazariy tamoyillarini ishlab chiqadi. 
Tabiatdan foydalanish – tabiatdan foydalanish hamda atrof tabiiy muhitning 
nazariy tamoyillarini ishlab chiqadi. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi atrof 
tabiiy muhitga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, kishilarning hayotiy va 
ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida majmuali ta’sir o’tkazishni amalga 
oshirishdan iborat. Tabiatdan oqilona foydalanish va optimallashtirishning umumiy 
nazariyasini ishlab chiqish fanlararo vazifa bo’lib, uning yechimida ko’pgina fanlar, 
jumladan fizika, kimyo, biologiya, meteorologiya, kirbernetika, geografiya va boshqa 
fanlar o’z hissasini qo’shadi.
Yuqorida bayon qilingan fikr - mulohazalarni umumlash-tirgan holda tabiatdan 
foydalanishning ilmiy yo’nalish (soha) sifatidagi vazifalari, ob’ekti va predmetini 
belgilash mumkin. Tabiatdan foydalanish tabiiy, texnikaviy va sotsialijtimoiy 
jihatlarlarni o’z ichiga oladigan kompleks ilmiy yo’nalish bo’lib, tabiiy resurslardan 
jamiyat tomonidan oqilona foydalanishning umumiy tamoyillarini