I-bob. Axborot kommunikatsiya tizimlarida axborotning himoyalanganligini baholash usul va vositalari tahlili 8

I bob bo‘yicha xulosa

1. Axborot kommunikatsiya tizimlari tushunchasi to‘liq va har tomonlama yoritib berildi, axborot tizimlari resurslari, ob’ektlari hamda turli xil sohalarga qarab klassifikatsiyalarga ajratildi. Axborot tizimlarini yaratish tamoyillari yoritildi, yaratish bosqichlari hamda modellari tahlil qilindi. Bundan tashqari axborot tizimlarini yaratish bo‘yicha milliy va xalqaro standartlar keltirib o‘tildi.
2. Axborot kommunikatsiya tizimlariga va ularga qo‘yilgan talablar o‘rganib chiqildi, buning natijasida xavfsizlik tizimi qanday tashkil etilishi tahlil qilindi. Axborot tizimlaridan foydalanuvchi korxona va tashkilotlarning axborot xavfsizligi konsepsiyalari yaratilishi xalqaro standartlar ISO 15408, ISO/IEC 17799, ISO/IEC 27001 asosida tahlil qilindi.Shuningdek korxona va tashkilotlardagi axborot xavfsizligi choralari atroflicha keltirib o‘tildi.
3. Hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan, jahonda tan olingan va milliy standartlarimiz asosidagi kriptografik funksiyalar chuqur o‘rganilib tahlil qilindi. Bundan tashqari axborotni intellektual tizimlar (antiviruslar, neyron tarmoqlari ekspert tizimlar, multiagent tizimlari) orqali himoya qilish bayon qilindi.

II BOB. KORXONADAGI AXBOROTNI HIMOYALASHNING INTELLEKTUAL TIZIMINI QURISHNING MATEMATIK MODELI VA ALGORITMNINI ISHLAB CHIQISH

Ushbu bobda kompyuter tizimlarining strukturasini matematik modeli graflar nazariyasi asosida tasniflanildi. Kompyuter tarmoqlaridagi qurilmalar toifalanib to’plam elementlari sifatida qaraldi va hisoblandi. Foydalanuvchining xulq-atvorini kuzatish va tahlil qilish uchun modellar o’rganilgan va algoritm ishlab chiqilgan. Axborot kommunikatsiya tizimlarida axborotdan foydalanish jarayoni asosiy subyekt sifatida olingan.

2.1. Kompyuter tizimlarining strukturasini matematik modeli graflar nazariyasi asosida tasnifi

Zamonaviy multiservisli kompyuter tizimlari strukturasining matematik modeli graflar nazariyasi asosida ifodalasak quyidagicha yozishimiz mumkin: Graf nazariyasi graflarni o'rganadigan alohida matematika bo'limi bo'lib, unda graflar qirralar yoki yoylar bilan bog'langan majmui sifatida ifodalangan.
Kompyuter tarmoqlari nazariyasida kompyuterning va boshqa hisoblash uskunalari: server, router, swich, kompyuterlar va boshqa qurilmalar o'rtasidagi aloqa tizimi hisoblanadi.
Himoyalangan kompyuter tarmoqlarini vazinlashtirilgan qirralar va uchlariga ega bo’lgan yo’naltirilgan multigraf ; ko’rinishida ifodalaymiz -grafning yoylarining yo’nalishi trafik uzatish yo’nalishini ko’rsatadi.
Hisoblash tarmog‘ini qurishda bugungi kunga qadar ko‘plab metodlar ishlab chiqildi. Misol tariqasida graflar nazariyasi[2], matritsa usullari va matematik modellashning boshqa bir xillari jalb qilindi. Avvalo tarmoqni yaratishda graflardan qanday foydalanish mumkinligi va tarmoqda trafikni hisoblashda grafning qanday ahamiyatga ega ekanligi quyidagilar orqali ko‘rib chiqamiz.
Grafik tasvirlarining muayyan holatlaridan biri tarmoqdir. Tarmoq mahsulotni bir nuqtadan boshqasiga ko‘chiradigan tizim sifatida ifodalanishi mumkin. Bunga misol - neftning bir nuqtadan ikkinchisiga oqib o‘tadigan neft quvurlari tizimi. Bunday konsepsiyadan foydalangan holda, tarmoq yo‘naltirilgan grafik sifatida ifodalanishi mumkin, ularning yoylari mahsulotni bir tugundan boshqasiga uzatadi. Odatda bu graf tabiiy cheklovlar asosida amalga oshiriladi. Xususan:

• 
  grafda ilmoqlar mavjud emas, chunki u mahsulotni tashish vazifasiga zid keladi;
  
• 
  tugundan tugunga yoy mavjud bo‘lsa, lekin dan ga qaytish mavjud emas, ya’ni mahsulot oqimi faqat bir yo‘nalishda hisoblanadi;
  
• 
  Graf ulangan bo‘lishi kerak.
  

Tarmoqning zarur elementlari kamida ikkita tugundir - va _, odatda manba va lavha deb ataladi. Kirish yoylari bo‘ylab tugunning mahalliy darajasi nolga teng, shuning uchun hech narsa manbaga kirmaydi. Chiqish yoylari bo‘ylab tugunning mahalliy darajasi nolga teng, shuning uchun hech narsa manbaga chiqmaydi. Manbalar va lavhalar odatda tarmoqning kirish va chiqish qutblari deb ataladi.
Ta’rif. Tarmoq - bu tarmoq kirish va chiqishdagi qutblarga ega bo‘lgan belgilangan tugunli yo‘naltirilgan graf, ya’ni kiruvchi tugunlari mahalliy daraja kiruvchi qutblar va chiqish tugunlar bo‘yicha mahalliy daraja chiqish qutblari nolga teng.
Qutblardan tashqari tununlar tarmoqning ichki tugunlari deb ataladi. Eng kamida bitta qutbga ega yoy - qutb tomonlari deyiladi.
Ta’rif. -qutbli qutbli tarmoq deyiladi, 2 xil sinfga ajratilinadi: kirish va chiqish qutblari.
Eng katta qiziqish shundaki, odatda bipolyar(1,1) tarmoqlar deb nomlangan tarmoqlar.
Biz zanjirni tarmoqning qutblari orasida oddiy zanjir deb ataymiz. Zanjirning kirish va chiqish qutblarini va belgilar bilan ko‘rsatamiz. Yoyning qutblari kirish va chiqish yulduzi holida shakllantiriladi, kesishuvi ikka yoqlama yoydan iborat bo‘lgan ikkala qutbga ham bog‘langan bo‘lishi mumkin.
Tarmoqlar oqimlari. erkin yo‘naltirilgan tarmoq bo‘lib, uning har bir u yoyiga musbat raqam berilgan – yoyning o‘tkazish qobiliyati. funksiyasi barcha yoylarning to‘plamida aniqlangan va manfiy bo‘lmagan qiymatlarni qabul qilgan holda tarmoqdagi oqim deb ataladi, agar:

• 
  har qanday yoy uchun qiymat oqim deb ataladi va yoyning o‘tkazish qobiliyatidan oshib ketmaydi;
  
• 
  tarmoqning har ichki tununi uchun yoylar bo‘yicha oqim qiymatlar yig‘indisini aniqlovchi Kirxgof qonuni ishlaydi, bunda tugunga kiruvchi yoy oqimi yig‘indisi tugundan chiquvchiga teng.
  

Tarmoqning barcha ichki vertikalaridan olingan qiymatlar summasi nolga teng, ya’ni

2.1.1-rasm. Kesimlar
Har bir zanjir ( dan ga bo‘lgan yo‘ldagi) kamida bitta yoy kesimidan o‘tishi aniq. 2.1.1-rasmda kesimlar bo‘lib hisoblanadi. bular oddiy hisoblanadi, chunki ulardan biri olib tashlansa, kesim bo‘la olmaydi. oddiy kesim, ammo bunday emas.
Agar aloqa zanjirida oddiy kesimlar olib tashlansa, tarmoq ikkiga bo‘linadi: chap qismni o‘z ichiga oladi va o‘ng qismni o‘z ichiga oladi. Oddiy kesimning har bir tomoni turli qismlardan tugunlarni bog‘laydi. Agar tarmoqda yoylar chapdan o‘ngga yo‘naltirilgan bo‘lsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va aksincha bo‘lsa, teskari deb aytamiz. Yo‘naltirilgan yoy to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki teskariligi odatda, kesimni tanlashga bog‘liq. Shunday qilib, bizning misolimizda (2.1-rasm), yoy va kesimda teskari bo‘lib, qismda to‘g‘ri.
Har bir oddiy kesim uchun barcha to‘g‘ri yoylardagi o‘tkazish qobiliyati summasiga teng bo‘lgan o‘tkazish qobiliyatini belgilaymiz. 2.1-rasmdagi misolda kesim 5 + 1 = 6 o‘tkazish qobiliyatiga ega, esa 3 + 2 + 3 + 2 = 10 ga ega. Agar tarmoq bog‘lanmagan bo‘lsa va uning qutblari turli aloqa komponentida bo‘lsa, tarmoqning yagona oddiy kesimi bo‘sh to‘plam deb hisoblanadi, uning o‘tkazish qobiliyati esa nulevoy bo‘ladi.
Yuqoridagilardan foydalangan holda xisoblash tarmog‘ini loyihalashda va uning tuzilmasini ifodalashda graflar nazariyasi va matritsa usulidan foshdalanib ko‘rsatilinadi.
Graflar nazariyasidan foydalaniladigan bo‘lsak, kompyuter tarmog‘ini umumiy xolda G graf deb olamiz, graf tugunlarini x deb olib, tugun sifatida tarmoqdagi kompyuterlar, kommutator va oxirigi stansiyalarni olamiz, graf yoylari y deb olinib, yoy sifatida esa tarmoq liniyalarini olamiz. Umumiy xolda G(x,y) deb belgilaymiz.
Misol tariqasida shina, yulduz, xalqa va daraxt topologiyalarni graflar orqali ifodalaymiz.

2.1.2-rasm. Shina topologiyasi
Shina topologiyasi misolida oladigan bo‘lsak, 5ta tugun(x₁, x₂, x₃, x₄, x₅) va shu tugunlarni shinada birlashtiruvchi 4ta yoy(u₁, u₂, u₃, u₄) G grafga tegishli deb olamiz. matematik holda quyidagicha belgilaymiz, bunda x={ x₁, x₂, x₃, x₄, x₅}, y={ u₁, u₂, u₃, u₄} va x G, y G, x=u+1.

2.1.3-rasm. Yulduz topologiyasi
Yulduz topologiyasi misolida oladigan bo‘lsak, 5ta tugun(x₁, x₂, x₃, x₄, x₅) va shu tugunlarni yulduz topologiyada birlashtiruvchi 4ta yoy(u₁, u₂, u₃, u₄) G grafga tegishli deb olamiz. matematik holda quyidagicha belgilaymiz, bunda x={ x₁, x₂, x₃, x₄, x₅}, y={ u₁, u₂, u₃, u₄} va x G, y G, x=u+1.

2.1.4-rasm. Halqa topologiyasi
Halqa topologiyasi misolida oladigan bo‘lsak, 5ta tugun(x₁, x₂, x₃, x₄, x₅) va shu tugunlarni xalqada birlashtiruvchi 5ta yoy(u₁, u₂, u₃, u₄, u₅) G grafga tegishli deb olamiz. matematik holda quyidagicha belgilaymiz, bunda x={ x₁, x₂, x₃, x₄, x₅}, y={ u₁, u₂, u₃, u₄, u₅} va x G, y G, x=u.

2.1.5-rasm. Daraxtsimon topologiya
Daraxtsimon(ierarxik) topologiyasi misolida oladigan bo‘lsak, 6ta tugun(x₁, x₂, x₃, x₄, x₅, x₆) va shu tugunlarni xalqada birlashtiruvchi 5ta yoy(u₁, u₂, u₃, u₄, u₅) G grafga tegishli deb olamiz. matematik holda quyidagicha belgilaymiz, bunda x={ x₁, x₂, x₃, x₄, x₅, x₆}, y={ u₁, u₂, u₃, u₄, u₅} va x G, y G, x=u+1.
Tarmoqning graflar orqali tuzimasini yaratishni ko‘rib chiqdik, endi esa tarmoqdagi tugunlar orasidagi aloqani ifodalash uchun matritsa usulidan ham foydalanish mumkinligi haqida ma’lumotga egamiz. Quyida shina, yulduz, xalqa va daraxtsimon topologiyalar uchun tugunlar orasidagi aloqani matritsa orqali ifodalaymiz. Bunda biz graf tugunlarni Xi,j deb olamiz va i=1,n; j=1,m deb hisoblaymiz. Xi,j “1” rost va “0” yolg‘on qiymatlarini qubul qilishi mumkin bo‘ladi.
Shina topologiya tugunlari orasidagi aloqa uchun matritsa ifodasi:
Xi,j =
Shundan kelib chiqib shina topologiyasining insidentlik matritsasini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin:
G=
Bu yerda G – graf, Xi,j –graf tugunlari, i=1,n; j=1,m.
Yulduz topologiya tugunlari orasidagi aloqa uchun matritsa ifodasi:
Xi,j =
Shundan kelib chiqib shina topologiyasining insidentlik matritsasini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin:
G=
Bu yerda G – graf, Xi,j –graf tugunlari, i=1,n; j=1,m.
Halqa topologiya tugunlari orasidagi aloqa uchun matritsa ifodasi:
Xi,j =
Shundan kelib chiqib shina topologiyasining insidentlik matritsasini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin:
G=
Bu yerda G – graf, Xi,j –graf tugunlari, i=1,n; j=1,m.
Daraxtsimon topologiya tugunlari orasidagi aloqa uchun matritsa ifodasi:
Xi,j =
Shundan kelib chiqib shina topologiyasining insidentlik matritsasini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin:
G=
Bu yerda G – graf, Xi,j –graf tugunlari, i=1,n; j=1,m.