I bob. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari

9.4. Ta’limda SMART-texnologiyalar va IoT (Internet of things) – 
buyumlar internetining qoʻllanilishi 
 
YUNESKO tashkiloti tomonidan eʻlon qilingan XXI asrda «Life Long 
Learning» yaʻni - «Butun hayot davomida oʻrganish», «Ta’lim - hamma uchun» 
ta’lim tamoyillarini amalga oshirish uchun SMART-ta’lim orqali shart-sharoitlar 
yaratiladi. SMART-ta’lim «har doim, har joyda va istalgan vaqtda» ta’lim olish 
imkoniyatlarini yuzaga keltirmoqda. 
SMART - jamiyat oliy oʻquv muassasalari oldiga zamonaviy fikrlash va 
ishlash imkoniyatiga ega kreativ salohiyatli mutaxassislarni tayyorlash kabi global 
vazifalar qoʻymoqda. Buning uchun ularda quyidagi amaliy koʻnikmalarni 
shakllantirish lozim: ijtimoiy tarmoqlarda muloqot qilish, foydali axborotlarni 
izlash va tanlash, elektron manbalar bilan ishlash, oʻquv jarayoni muhitini 
oʻzgartirishni talab etuvchi shaxsiy maʻlumot bazasini yaratish.
Axborotlashgan ta’lim jarayonining zamonaviy tendensiyasi tahlili shuni 
koʻrsatadiki, jamiyatda oʻqitishning anʻanaviy modelidan elektron ta’limga oʻtish, 
soʻngra esa “smart – inson” ning shaxsiyatini shakllantirish va ta’lim oluvchida 
yangi bilimlarni generatsiya qilishga ijozat beruvchi samarali texnologiyalari 
mavjud, qaysiki qidirish, axborotni tahlil etish va innovatsiyalar yaratish uchun 
takomillashgan AKT ga ega boʻlgan smart – ta’limga oʻtishni taqazo etadi.
Smart Campus
- bu faol ta’lim dasturiga ega boʻlgan hamkorlik markazi 
boʻlib, 
Evropa 
Komissiyasi 
tomonidan 
qoʻllab-quvvatlanadigan 
asosiy 
foydalanuvchilar (talabalar, oʻqituvchilar, tadqiqotchilar) bilan hamkorlik orqali 
oʻquv muassasasi tomonidan foydalaniladigan asbob-uskunalar va energiya 
manbalarining samaradorligini oshirishga qaratilgan loyiha.

---

212 
9.2- rasm. Smart Campus tuzilmasi 
Smart Campus eng yuqori darajada ikkita asosiy muhim taklifni etkazib 
berish uchun qurilmalar, ilovalar va odamlarni bogʻlaydi: yangi tajribalarni taqdim 
etish va operatsion samaradorlikni oshirish. Smart Campus mahalliy, ishonchli 
simli va simsiz ulanishdan, bino ichida va tashqarisidan boshlanadi. Ammo, 
bunday ulanish bir paytning oʻzida koʻplab oʻquv muassasalar uchun maqsad 
boʻlgan boʻlishi mumkin, ammo bu Smart Campus ning boshlanishi edi. Talabalar 
shaharchasidagi barcha insonlar, qurilmalar va ilovalar umumiy texnologiya 
infratuzilmasidan foydalansa, ular ilgari mumkin boʻlmagan tajriba va malakalarni 
almashishi uchun bir-biri bilan oʻzaro aloqada boʻlishlari mumkin. 
Bu kabi yangi tajribalar talabalarni kampus hayotiga yanada chuqurroq jalb 
qiladi. Ular sizning institutingizni zamonaviy talablar, yaʻni talabalar, oʻqituvchilar 
va tadqiqotchilar boʻlishni xohlaydigan muhit deb bilishadi. Ammo bu masalaning 
faqat bir tomoni. Koʻproq qurilmalarni ulanish infratuzilmasiga - sensorlar, 
kameralar, yorugʻlik, transport vositalari, ID kartalar bilan bogʻlab tursangiz, siz 
kampus xizmatlarini avtomatlashtirilgan tarzda boshqarishni boshlashingiz 
mumkin. Siz ilgari koʻrilmagan tendensiyalarni aniqlash uchun tahlillarni 
toʻplashingiz mumkin. Siz ushbu vizuallikdan operatsion tejashni amalga oshirish 
uchun foydalanishingiz mumkin. Ushbu tejashlar keyinchalik koʻproq 

---

213 
oʻqituvchilarni yollash, yangi ilmiy dasturlarni amalga oshirish va kampus bazalari 
va xizmatlarini kengaytirish uchun yoʻnaltirilishi mumkin. 
Xavfsiz, oddiy tarmoqqa kirish WAP2-Enterprise shaklida EAP-TLS 
sertifikatga asoslangan Wi-Fi dan boshlanadi. Sertifikatga asoslangan kirish, 
shifrlashda asosiy standartni, koʻp sonli moslamalarni qoʻllab-quvvatlash uchun 
oʻlchovliligini va siyosatga asoslangan moslashuvchanlikni birlashtiradi. Bunda 
qurilmalarni bir marta roʻyxatdan oʻtkazish imkoniyati mavjud, hattoki uydan turib 
talabalar kampusga kirishi mumkin. Roʻyxatdan oʻtgandan soʻng, talabalar 
kampusda rouming paytida doimiy ravishda tizimga kirish maʻlumotlari talab 
qilinmaydi. IT parol va bort bilan bogʻliq muammolar bilan shugʻullanadigan 
koʻplab vaqt sarflashlari yoʻqoladi. 
AirPlay-dan videoni iPad ga Wi-Fi orqali uzatish, doʻstlar bilan video 
oʻyinlar oʻynash, oʻnlab tarmoq va qurilmalarisiz printerga ulanish kabi amaliy 
ishlarni bajaruvchi keng miqyosli kampus tarmoqlarini shunday tashkil etish katta 
vazifa. Sertifikatga asoslangan bortli platformalar bir nechta qurilmalarni bitta 
foydalanuvchi bilan oʻzaro bogʻlash uchun siyosat tizimini taʻminlaydi. Bitta 
foydalanuvchi bitta SSID-ni almashishi mumkin, bunda har bir talabaning 
qurilmalari boshqa foydalanuvchilardan xavfsiz ravishda ajratilgan shaxsiy virtual 
LAN-da faoliyat yuritadi. 
Wi-Fi qulay boʻlsa ham, talabalar hali ham uyali tarmoqqa ulanish bilan 
shugʻullanishadi. LEED tomonidan taklif etilgan yangi loyiha - toʻlqin 
signallarining kirishiga xona devorlari toʻsqinlik qilishining oldini olish maqsadida 
raqamli antenna tizimlari (DAS) boʻldi. Ammo hozirda universitetlar OpenG bilan 
bogʻliq muammoni chetlab oʻtmoqdalar. Yangi LTE modulini mavjud Wi-Fi kirish 
moslamalariga bogʻlab qoʻyish orqali ular har qanday joyda beshta uyali tarmoq 
qamrovini uzatishlari va bu jarayonda koʻplab tejashlar amalga oshirilishi mumkin. 
Kredit va debet kartalari, mobil toʻlovlar bilan integratsiya qilish uchun 
talaba shaxsini tasdiqlovchi toʻlov tizimlari mavjud. Davomat, ovoz berish, chet 
elda tarqatish va hatto yashash xonalari va maktab binolariga kirishni 

---

214 
avtomatlashtirish va raqamlashtirish uchun Smart ID kartalarini talabalar maʻlumot 
tizimlari bilan birlashtirishadi. 
Isitish, havoni tozalash, shamollatish va xavfsizlik uskunalarini ulangan. 
Binolar sezgirroq boʻlib ularda yashaydigan, ishlaydigan va oʻqiydigan insonlar 
soni va faoliyatiga nisbatan elektr energiya sarfini kamaytiradi. Energiyani tejash 
va xavfsizlikni oshirish uchun real vaqt rejimida yoqish yoki oʻchirish, xira qilish 
yoki yoritish yoki hatto ichki va tashqi yoritishni rangini oʻzgartirishi mumkin. 
Insonlar makondan qanday foydalanishi haqida yangi maʻlumotlar olish va 
investitsiyalar va yangilanish qarorlarini yaxshiroq qabul qilish uchun qurilish 
nazorati sensorlarini analitika va joylashuvga asoslangan xizmatlar bilan bogʻlaydi.
Smart transit va parking tizimida talabalar smartfonlariga real vaqtda 
joylashish va kelish maʻlumotlari bilan taʻminlash uchun kampus avtobuslari, 
velosiped va transport vositalari ulangan. Odamlar uchun toʻxtab turish joyini 
topish, rezervlash va toʻlovlarni osonlashtirib tirbandliklarni kamaytiradi. 
Anʻanaviy kampus xavfsizlik tizimlari kirishni boshqarish tizimlari, 
bezovtalanish signallari, vahima tugmalari, video nazorati va boshqalarni oʻz 
ichiga oladi. Biroq, aksariyat hollarda, bu tizimlar bir-biridan ajratilgan texnologik 
vositalar, shuningdek, boshqa avtomatlashtirish va yoritish nazorati kabi kampus 
tizimlaridir. Turli xil xavfsizlik texnologiyalarini birlashtirilgan tizimga qoʻshib, 
ularning yigʻindisidan koʻproq xavfsizlik xizmatlarini yaratadi. YOritish, kuzatuv 
kameralari, signal va aqlli ID kartalari endi barchasini birgalikda kampus 
xavfsizligini taʻminlab, real vaqtda avtomatlashtirilgan qarorlarni qabul qilish 
uchun ishlashi mumkin. Anʻanaviy yopiq tarmoqli xavfsizlik kameralari 
kommutatorga fizik ulanishni talab qiladi - bu juda qimmatga tushadi va baʻzi 
ochiq joylarda deyarli imkonsizdir. Smart Campus da sizda quvvat manbai boʻlgan 
har qanday joyda aqlli IP-video kamerasini oʻrnatib, uni ulash uchun simsiz 
ulanishdan foydalanishingiz mumkin. 
Ta’lim tizimi sohasida Smart Campus yangi oʻquv va oʻqitish modellarini 
amalga oshirish uchun har bir talabaga yakka personal hisoblash vositalarini 
yaratadi. Talabalar, qurilmalar va ilovalarning barchasi bir vaqtning oʻzida bir xil 

---

215 
texnologiya infratuzilmasini birlashtirgan holda Smart Campus maʻruza zallari, 
hamkorlikdagi ish joylari va hatto oʻzini oʻzi qayta oʻrganishi mumkin. Maxsus ish 
sessiyalarini yaratish uchun va videokonferensaloqa hamda raqamli hamkorlik 
vositalaridan foydalaniladi, shuningdek, kampus yoki butun dunyo boʻylab 
mutaxassislar jalb qilinadi.
Bunda talabalar, oʻqituvchilar va maʻmurlar endi fazoviy cheklovlar, 
joylashuv yoki ob-havo haqida tashvishlanmaydilar. Talabalar uchun darslarni va 
maʻruzalarni biron bir joyda, bitta maʻruza zaliga siqib qoʻymasdan video va 
hamkorlik vositalaridan foydalaniladi. Talabalar kasal boʻlganida, yomon ob-havo 
sharoitida kampusga borish qiyinlashtirganda, darsni davom ettirilishi mumkin. 
Talabalar oʻzlarining shaxsiy kompyuterlaridan jonli maʻruzalarga kirishlari, 
munozaralarda qatnashishlari, dars materiallarini yuklab olishlari va topshiriqlarni 
topshirishlari mumkin.
Smart Campus texnologiyalari talabalar va oʻqituvchilarni jismoniy 
boʻshliqdan xalos qilgani kabi, ular vaqt oʻtishi bilan koʻproq moslashuvchanlik va 
erkinlikka ega boʻladilar. Barcha maʻruzalarni yozib olish va arxivlash orqali, 
kasal talaba darsni oʻtkazib yuborganida yoki shunchaki nazoratdan oldin koʻrib 
chiqishni xohlaganida, har bir maʻruzaning har soniyasini koʻzdan kechirishi 
mumkin. 
Smart Campus dasturlarida ishtirok etadigan koʻplab texnologiyalar mutlaqo 
yangi emas - ular yangi usulda qoʻllaniladi. Smart Campus platformasi uchun juda 
muhim boʻlgan narsa - bu ochiq API (Ochiq interfeys). 
Ochiq API - bu turli xil qurilmalar va tizimlarni, hatto turli xil kirish 
usullaridan foydalanganda ham, real vaqt rejimida bir-biri bilan oʻzaro aloqa qilish 
uchun bogʻlaydigan vosita. Ammo ochiq API -lar oʻquv muassasalar faoliyatini 
yaxshilaydigan innovatsion yangi ilovalarni ishlab chiqishda oʻqituvchilar, 
xodimlar va hattoki talabalarning ijodlaridan foydalanishga imkon beradi. Smart 
Campus da talabalar va oʻqituvchilar oʻzlari hal qilishni istagan muammolarni 
aniqlashi va bogʻliq boʻlgan yangi tajribalarini yaratish uchun imkoniyatlarga ega. 

---

216 
Horijiy mamlakatlarda bugungi kunda SMART – texnologiyalar va IoT - 
“buyumlar interneti” ning ta’lim jarayonida qoʻllanilishi haqida toʻxtalib oʻtamiz. 
Singapur politexnika universitetida “Aqlli kampus” mavjud boʻlib, unga 
kirgan har bir talaba elektron konserj tomonidan identifikatsiya qilinadi. Elektron 
konserj – bu Internet xizmati tizimi boʻlib, turli sohalar boʻyicha tezkor 
maʻlumotlar, soʻrovlarga javoblar, navigatsiya va boshqa xizmatlarni bajaradi. Bu 
tizim talabalarni universitetdagi yangiliklar, professor oʻqituvchilar tomonidan 
tavsiya etilayotgan adabiyotlar roʻyxati bilan tanishtiradi. Maʻlumotlar tahlili ishi 
mukammal tizimlashgan boʻlib, hatto, kurs ishlarini oʻz vaqtida topshira 
olmaydigan talabalarni oldindan aniqlab, ular haqida fan oʻqituvchilarini 
ogohlantirishga imkon beradi.
Avstraliyadagi Jon Kertin nomidagi universitet oʻzining shaharchasida 
buyumlar internetidan foydalanishni yoʻlga qoʻygan. Ushbu tizim yordamida 
olingan maʻlumotlar asosida auditoriya va kutubxonalar bandligi, davomat hamda 
professor - oʻqituvchilar va talabalar kundalik hayoti toʻgʻrisida xulosalar qilinadi. 
Malayziya texnologik universiteti ta’limning boshidan to oxirigacha 
talabalar haqida maʻlumotlar yigʻadi. Bunday kuzatuv yordamida talabalarning 
darslardagi ishtiroki oʻrganiladi va bu maʻlumotlar keyingi qarorlar qabul qilish 
uchun asos boʻlib hisoblanadi. Sun’iy intellekt orqali oʻtilgan dars mashgʻulotlarini 
tahlil etib, uni sifatini yanada oshirish yoʻllari haqida maslahatlar beradi. 
Yaponiyada oʻquvchilar virtual reallikning toʻla komplektidan foydalanib, 
“virtual maktab”ga qatnashishlari mumkin ekan. Smartfonlar uchun chiqarilgan 
maxsus dastur yordamida oʻqituvchilarni tinglashlari va testlar topshirishlari 
mumkin. Alohida tashkil etilgan platforma orqali esa boshqa maktab oʻquvchilari 
bilan muloqot qilishlari mumkin. Oʻquvchilarga alohida oʻqituvchilar biriktirilgan 
boʻlib, oʻquvchilar savollariga telefon orqali yoki elektron pochta orqali javob 
olishlari mumkin. Zarurat tugʻilganda oʻqituvchi bilan uchrashishlari ham mumkin. 
Buning uchun Okinavadagi yoki Tokio va Osakodagi kampuslarga tashrif 
buyurishlari kerak boʻladi. Virtual maktabda ta’lim olishning yillik harajati 100 

---

217 
ming ien ($972) ni tashkil etadi. Analitiklar ta’limning bu turi fanlarni oʻzlashtirish 
koʻrsatkichini oshirishini taʻkidlamoqdalar.
AQSH ning Kaliforniya shtati San-Fransisko shahrida SweetRush tizimi 
(