I bob arrali jinlash bo‘yicha adabiyotlar tahlili

II-bob. TO’G’RI OQIMLI IKKI KAMERALI ARRALI JIN 
KONSTURUKSIYASINI ISHLAB CHIQISH VA PARAMETRLARINI 
ASOSLASH BO’YICHA NAZARIY TADQIQOTLAR 
2.1. Tola ajratish jarayonida xom ashyo valigi zichligi va tezligining 
ahamiyati haqida umumiy ma’lumotlar 

Paxta tozalash texnologiyasida eng asosiy jarayon bo‘lgan arrali jinlashda 

unumdorlik, xomashyo valigi zichligi va tola hamda chigit sifatining o‘zaro 
yaqin bog‘lanishi borligi ko‘plab tadqiqotlarda aniqlangan. 
A.D. Grober jinlash jarayoni harakteristikalarini o‘rganish va matematik 
ifodalash bo‘yicha nazariy va eksperimental tadqiqotlar o‘tkazib, jinlash 
jarayonining statistik qonuniyatlarini aniqlagan. Xususan, jin ishchi kamerasiga 
paxtani uzatish notekisligini kamaytirilishi va jinlash jarayonini stabillanishi 
paxta tolasining sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashini isbotlab bergan. 
Arrali jinlash asosiy tadqiqotlarining rivojlanish tahlili uni optimallash 
yo‘llarini belgilashga imkonini beradi. Jin unumdorligini oshirish, chigit va tola 
sifatini yaxshilash uchun jinlash jarayonini stabillashtirish zarur. 
Xomashyo valigining aylanish tezligini oshirish uchun ishchi kamera 
ko‘ndalang kesimini kattalashtirish mumkin, ammo, bu o‘z navbatida (arra 
aylanasi o‘zgarmaganda) xomashyo valigining kamera devorlari ichki yuzasida 
ishqalanish kuchini ko‘paytirib, uning aylanishiga qarshilik qiladi. Kameradagi 
xomashyo valigida tolalardan butunlay ajralib, chiqishga tayyor bo‘lgan 
chigitlar umumiy massasining 50 foizidan ko‘p qismini tashkil qiladi. Shuning 
uchun jarayon unumdorligini faqat chigitning ishchi kamerada o‘rtacha bo‘lish 
vaqtini maksimal darajada kamaytirish hisobigagina oshirish mumkin. 
Arraning diametri 320 mm va aylanish tezligi 730 min
-1
bo‘lganda arra 
tishining chiziqli tezligi 12,2 m/s ga bo‘ladi. Xomashyo valigining aylanish 

---

21 
tezligi kamera shakliga va jinning ish unumdorligiga qarab 100 dan 130 min
-1
gacha boradi. Agar kameradagi xomashyo valigining shartli aylanasini arrali 
disklar aylanasiga teng, deb olsak, xomashyo valigi sirtida joylashgan paxta 
bo‘lakchasining chiziqli tezligi 2 m/s bo‘ladi. Demak, arra tishining xomashyo 
massasiga kirishdagi nisbiy tezligi 10 m/s teng. 
Chigit tarog‘i ustida tishlar ilib olgan paxta bo‘lakchasining tezligi arra 
tishining chiziqli tezligiga (12,2 m/s) yaqin. Arraning kirish qismida paxta 
bo‘lakchalari qo‘zg‘almas qobirg‘alarga duch kelgani uchun ularning tezliklari 
1,1’1,5 m/s gacha kamayadi. Qobirg‘alar ustida ularning tezligi 2,04-2,2 m/s 
gacha oshadi (2.1.-rasm). Arraning yuqori yoyida xomashyo valigining tezligi 
yanada oshib, 2,5-2,8 m/s ga yetadi va shu tezlikka chigit tarog‘i zonasida yana 
erishadi.
2.1-rasm. Arraning xomashyo valigiga ta‘siri 
Paxta bo‘lakchalarining chiziqli tezligi xomashyo valigi sirtida bu tartibda 
o‘zgarib turishi xomashyo valigini tashkil qiluvchi paxta bo‘lakchalarining ichki 
siljishi mavjudligi va ishchi kameradagi paxta bo‘lakchalari aylanish 
dinamikasining juda ham murakkab ekanligini ko‘rsatadi. 
180 
160 
140 
120 
100 
A 
B 
C 
D 
E 
A 
V, % 
C 
A 
B 
D 
E 

---

22 
R.K. Buler
tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlarda tabiiy namlikdagi paxtaga 
qaraganda quritilgan paxta jinlanganda toladagi kalta tolalar miqdorining 
ko‘payishi va tola uzunligining kamayishi hisobiga tola shikastlanishi yuzaga 
keladi. Tajribada paxta tozalangandan so‘ng jin taqsimlovchi shnegi tepasiga 
suv purkagich o‘rnatilib, paxta namlanganda (jinlashdan oldin) tola 
uzunliginingortishi aniqlangan (
2.1-jadval
).
2.1-jadval 
Toladagi nuqsonlarga xomashyo valigi zichligining ta‘siri 
Jinning 
unumdorligi, 
kg/arra-soat 
Xomashyo 
valigining 
massasi, kg 
Xomashyo 
valigining 
zichligi, 
kg/m
3
Nuqsonlar va iflos aralashmalar 
massaviy ulushi, % 
Jami 
Singan 
chigit 
va tolali 
po‘stloq 
Singan 
chigit 
Tolali 
po‘stloq 
Xomashyo valigi zichligi odatdagi 
8,8 
10,1 
12,3 
55,3 
64,1 
67,8 
354 
410 
430 
2,60 
2,73 
2,81 
1,20 
1,30 
1,37 
0,29 
0,36 
0,38 
0,91 
0,94 
0,99 
Xomashyo valigi zichligi pasaytirilgan 
8,6 
13,8 
15,6 
17,3 
39,2 
43,5 
44,4 
46,8 
300 
309 
312 
314 
2,05 
2,15 
2,13 
2,18 
0,81 
0,90 
0,93 
0,99 
0,15 
0,17 
0,20 
0,25 
0,66 
0,73 
0,73 
0,74 

---

23 
Xomashyo valigi zichligi oshganda, keyinchalik, tola kalavalaridan mato 
to‘qish jarayonida uning sifatiga salbiy ta‘sir qiluvchi tugunchaklar, 
kombinatsiyalangan tugunchaklar va tugunchalar hosil bo‘ladi. Jinlash 
nuqsonlarini kamaytirish uchun uni xomashyo valigining nisbatan bo‘sh va 
doimiy zichligida amalga oshirish kerak. Mualliflar xomashyo valigi zichligi 
pasaytirilganda jindan chiqqan tola sifatini tadqiq qilishganda, 108F I-nav qo‘lda 
terilgan, namligi 7,2% va jinlashdan oldingi ifloslanganligi 0,4% paxtada 
optimal diametri 150 mm va tezligi 230 ay/min bo‘lgan xomashyo valigining 
elastik elementli arrali jin natijalari 3XDD-M jin mashinasi ko‘rsatkichlari bilan 
solishtirilgan (1.2-jadval). Natijalarga e‘tibor berilsa, unumdorlik oshishi bilan 
xomashyo valigi zichligi ham oshadi, bu esa jinlash nuqsonlarini ortishiga olib 
keladi. Ikki jinning natijaviy ko‘rsatkichlari solishtirilganda shu holat 
ko‘rinadiki, xomashyo valigi zichligi pasaytirilishi natijasida nuqsonlar va iflos 
aralashmalar massaviy ulushi asosan jinlash nuqsonlari kamayishi hisobiga 0,5-
0,6 % ga kamayadi. Tajriba natijalari bo‘yicha mualliflarning xulosalariga 
qaraganda, jinlash nuqsonlarini kamaytirish uchun xomashyo valigining 
zichligini pasaytirish kerak bo‘ladi. Shu tadqiqot natijalari doirasida 
―Paxtasanoat ilmiy markazi‖ AJning yigirish laboratoriyasida o‘tkazilgan 
tekshiruvlarda olingan toladan yigirilgan ip sifati bo‘yicha mahlumotlari ham 
shu fikrni tasdiqlaydi. Tadqiqotlarda arrali jin unumdorligini aniqlashning 
ko‘plab formulalari taklif etilgan bo‘lib, ularda unumdorlik asosan arraning 
tezligi va arraning ish unumdorligiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Arraning ish 
unumdorligi arra tishining ilish qobiliyati, yahni tola chiqib keta olmaydigan 
1
ABC
– uchburchak yuzaga va arrani aylanishdagi chiziqli tezligiga 
proportsional bo‘ladi (2.5-rasm). 
Uchburchak 
1
ABC
ning yuzasi quyidagi formula orqali hisoblanadi 



 

1
1
1
2
2
cos
cos
2
sin
sin












t
S

---

24 
Jin arrasining aylanma harakatdagi chiziqli tezligi quyidagi formula bilan 
hisoblanadi: 
60
Dn
V


Arrali jinning ish unumdorligi arra tishlarining tolani ilish qobiliyati bilan 
harakterlanadi. Prof. G.I.Boldinskiy taklif etgan formula bo‘yicha bitta arra 
uchun ish unumdorlik quyidagicha hisoblanadi: 
n
V
S
k
n
n
П







2
1
1
1
3600

bu yerda 
n
V
t

1

– arra tishining qadamiga teng masofani o‘tishiga 
sarflangan vaqt; 
n
V
– arraning chiziqli tezligi, m/s; 
1
n
– 1 mm
2
yuzaga sig‘adigan tolalar soni, dona; 
2
n
– 1 g dagi tolalar soni; 
k
– arra tishlarining FIK; 

S
– 1-rasmdagi 
1
ABC

ning yuzasi. 
Agar arralar soni 
N
bo‘lsa, bitta jindagi arralarni ish unumdorligi 
quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
1
П
N
П

