I-бўлим. Бухгалтерия ҳисоби асослари 1-мавзу. Бухгалтерия ҳисоби, унинг моҳияти ва турлари

давр харажатларига
киритиладиган харажатлар: 
а) сотиш харажатлари; 
б) бошқариш харажатлари (маъмурий сарф-харажатлар); 
в) бошқа операцион харажатлар ва зарарлар; 
- хўжалик юритувчи субъектнинг умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда ёки 
зарарларни ҳисоблаб чиқишда ҳисобга олинадиган хўжалик юритувчи субъектнинг 
молиявий фаолияти бўйича харажатлари: 
а) фоизлар бўйича харажатлар; 
б) хорижий валюта билан операция бўйича салбий курс тафовутлари; 
в) қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолаш; 
г) молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар. 
Маҳсулот (ишлар, хизматлар)нинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар 
уларнинг иқтисодий мазмунига кўра қуйидаги элементлар билан гуруҳларга ажратилади: 
- ишлаб чиқариш моддий харажатлар (қайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб 
ташланган ҳолда); 
- ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; 

---

145 
- ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар; 
- асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар 
амортизацияси; 
- ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. 
Сотиш харажатлари, ташкилотни бошқариш бўйича умумий харажатлар (маъмурий 
харажатлар), бошқа операцион харажатлар, молиявий фаолият бўйича харажатлар ва 
фавқулодда зарарлар - маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш харажатларига 
киритилмайди. Маҳсулотлар таннархига киритиш усули бўйича ишлаб чиқариш харажатлари 
тўғри ва эгри харажатларга бўлинади. Тўғри харажатлар - бу дастлабки ҳужжатларга асосан 
маълум турдаги маҳсулотлар ёки ишлар таннархига бевосита киритиладиган харажатлар 
(уларни тайёрлаш ёки бажариш билан боғлиқ) ҳисобланади. 
Эгри харажатлар - бир неча турдаги маҳсулотлар тайёрлаш билан боғлиқ бўлгани учун 
(энергия, сув, буғ ва бошқа харажатлар), бу харажатлар маҳсулотлар турлари орасида аниқ 
тақсимлаш базасига пропорционал равишда тақсимланади. Чиқарилаётган маҳсулотлар 
сонига қараб харажатлар - ўзгарувчан ва шартли-доимий харажатларга бўлинади. 
Ўзгарувчи харажатларга - маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми динамикасига 
пропорционал ўзгарувчи харажатлар киради. Буларга: хом-ашё ва асосий материалларга 
харажатлар, асосий ишлаб чиқариш ишчиларига меҳнат ҳақи харажатлари, шу меҳнат 
ҳақидан ижтимоий суғуртага ажратмалар ва бошқалар киради. 
Шартли-доимий, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар сонининг кўпайиши ёки камайиши 
вақтида бу харажатлар абсолют катта-кичиклиги доимий ёки жуда оз даражада ўзгарган 
ҳолда қолади (амортизация, ижара ҳақи ва ишлаб чиқаришни бошқаришга тааллуқли бошқа 
харажатлар). Маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг маълум бир босқичида ишлаб чиқариши 
цехларнинг бошқарув ходимлари меҳнат ҳақлари ва бошқа харажатлар ўзгармай қолади, 
аммо ишлаб чиқаришнинг ўсиши янги станокларни харид қилишни, янги цехларни ишга 
туширишни талаб қилади, бу билан уларни бошқариш харажатларни кўпайишига олиб 
келади. 
Шартли-доимий харажатларишлаб чиқариши суръатларнинг ўсишида маҳсулотлар 
таннархини пасайишига асосий омил бўлиб хизмат қилади. Харажатлар таркиби бўйича улар 
бир турли (бир элементли), (материал, меҳнат ҳақи ва бошқалар) ва комплексли, бир неча 
элементлардан ташкил топган (умум ишлаб чиқариш харажатлари, давр харажатлари ва 
бошқалар).