I bap. Yadro modelleri haqqında túsinik 1 Yadro modelleri

a b v g d

8. 1-súwret. Tamshı modeline tiykarınan yadrodıń bóliniwi

8. 1-súwret
Nıshan yadro neytron tásirinde oyang'an jaǵdayǵa ótedi hám yadro suyıqlıq tamshısında kúshli terbelisler júzege keledi.
Bunday terbelisler yadro daǵı zaryadlanǵan protonlar ortasındaǵı kulon ıyteriwiw kúshleri menen yadronı turaqlı jaǵdayǵa qaytarıwshı sirt keriliw kúshleri sebepli payda boladı. Haqıyqattan da, yadro daǵı nuklonlardin' háreketleri nátiyjesinde, ásirese, olar sırtdan neytron jutıw jolı menen energiya alǵanlarında yadro -tamshınıń forması ózgeredi. Tamshı terbelis nátiyjesinde shar, ellipsoid yamasa basqa quramalı formaǵa kiredi.
Eger oyanıw energiyası sirt keriliw energiyasın jeńiwge jetkilikli bolmasa, ellipsoid formasın alǵan yadro taǵı sferik formasına qaytadı. Lekin, eger yadro oyanıw energiyası jetkilikli dárejede úlken bolsa, yadro forması terbelis nátiyjesinde gantel formasın alıwı hám ol dáslepki formasına qaytmauwi mu'mkin, sebebi gantel úshlerinde tóplanǵan protonlardin' óz-ara elektrostatik iyteriluw kulon energiyası yadro tamshısın úzilisine alıp keledi, gantel bóleklerindegi sirt kúshleri de bóliniwge moil boladı.
Tamshı modeline kóre, yadro bóliniw shártini qaray shıǵayıq. Yadro baylanısıw energiyası ushın veytszekker formulasın yadro baylanısıw energiyası

(8.1)

Yadro forması ózgergende bul formula daǵı
Sirt keriliw energiyası hám Protonlardin' kulon tásir energiyası ózgeredi. Sirt keriliw kúshi yadro formasın sferik holina qaytarıwǵa intilse protonlardin' kulon tásir energiyası yadro daǵı protonlar arasındaǵı aralıqtı artıwına, yaǵnıy deformatsiyalaniuwina sebep boladı. Sonday eken, yadronı bóliniwi sol eki qıylı energiya jıyındısına baylanıslı.
Berilgen kólem ushın shar forması eń kishi sırtqa iye. Sol sebepli yadro a formadan b formaǵa ótkende (8. 1-súwret) onıń sırtı artadı hám sonday eken, sirt keriliw energiyası artadı. Protonlar arasındaǵı ortasha aralıq artqanı ushın kulon tásir energiyası azayadı. Yadroǵa sırtdan berilgen oyanıw energiyası jetkilikli bolmasa, málim waqıttan keyin yadro siqiladi hám azayıp artadı, nátiyjede yadroda terbelisler payda boladı. Yadrodıń oyanıw energiyası jetkiliklishe úlken bolsa, sirt keriliw kúshi protonlardin' kulon tásir energiyasın jeńiwge jetkilikli bolmaǵanınan, yadro forması gantel formasın alıwı múmkin. Bul halda yadro daǵı protonlar gantel úshlerinde toplandı hám endi sirt keriliw energiyası gantel úshlerinde tóplanǵan yadro suyıqlıq materiyasinin' sferik formasın alıwǵa «ko'meklesedi». Nátiyjede yadro eki bólekke ajraladi`. Kulon iyteriuw energiyası E_k dıń sirt keriliw ga qatnası yadro bolına alıw qábiletiniń ólshemi bolıp xızmet etedi. yadrodıń zaryadı Z² ge bolsa A-massa sanına proportsional bolǵanlıǵınan,