I bap. Yadro modelleri haqqında túsinik 1 Yadro modelleri

ω
(M-yadro massası, σ-sirt keriliw koefficiyenti) σ=10²⁰erg/sm²
Е_σ= 4πσR²A^2/3 = U_σA^2/3;
Yadro tamshı tebrenme energiyası
ω₁ 
Tamshı modeline kóre yadrodıń sirt tebranma energiyasın yadrodıń qo'zg'algan (oyang'an) jaǵdayları energiyası dep qaraw múmkin. Hámme jup-jup yadrolar birinshi uyg'ongan jaǵdayınıń xarakteristikası 2+. Birinshi oyang'an jaǵdayda bir foton, ekinshisinde eki foton hám t.b. Spinlari 1 hám 3 bolǵan jaǵdaylar qadaǵan etilgen. 1-suwretde yadrolardıń tebranma oyang'an energiya ústiniń teoriyalıq sxeması keltirilgen.

N=3 E=3hW________________0⁺ 2⁺ 3⁺ 4⁺ 6⁺

N=2 E=2hW________________0⁺ 2⁺ 4⁺
N=1 E=hW ________________2⁺
N=0 E=0 ________________0⁺

Real yadrolar haqıyqatlıqtan' da tebrenme modeldiń aldınan xarakteristikalarına uyqas spektrga iye.

Tamshı modeline tıykarlanıp, veytszekker derlik ba'rshe yadrolar ushın tájiriybelerge qánaatlanarli túrde tuwrı keletuǵın yadro baylanısıw energiyasınıń yarım empirik formulasın jarattı.
Tamshı modeline kóre izobar yadrolarda β-dárz ketiwge salıstırǵanda β-turaqlılıq shártini hám β-dárz ketiw túrlerin kórsetiw múmkin. Bo'lardan tısqarı, bul model tiykarında yadrolardıń bóliniwin túsindiriw ańsat. Mısalı, yadro daǵı protonlar Kulon óz-ara tásir energiyasınıń sirt deformatsiyasiga tásiri Z-dıń úlken bahalarında sezilerli boladı. Eger protonlardin' Kulon energiyası sirt keriliw energiyasınan úlken bolsa, Shártni qánaatlantiradigan yadro sirt deformatsiyalariga salıstırǵanda turaqlı bo'lolmay qaladı hám óz-ózinen eki bólekke bóleklenip ketedi. Yadrodıń bóliniwine salıstırǵanda turaqlılıq shárti Tájiriybe nátiyjelerine sáykes keledi. Sonday etip, tamshı modeli tebrenme
jaǵdaylar, β-dárz ketiwge salıstırǵanda turaqlılıq shártlerin, yadro baylanısıw energiyalerin, yadrodıń bóliniw shártlerin jaqsı túsintiredi, biraq magik yadrolar yadrodıń oyang'an jaǵday ózgesheliklerin túsintira almaydı.

2. 2 Yadro massası hám baylanısıw energiyası

Masspektrometr járdeminde yadro massaları salıstıriladi , normal hám metastabil jaǵday daǵı geliy atomnin' massa ayırmashılıǵı da anıqlanadı. Kópshilik jaǵdaylarda yadro massası Eynshteyn teńlemesinen tabıladı ( ).
Yadro erkin nuklonlarga ajratılıwına sarplaǵan energiyanı yadrodıń baylanısıw energiyası dep ataladı. Atom sanı Z hám massa sanı A yadro massası M (Z, A) arasındaǵı baylanısıw energiya ańlatpası tómendegishe:

-erkin protonnin' massası, -erkin netron massası. Bul eki nuklonlardin' massası úlken áhmiyetke iye. Proton massası, zaryaddıń massaǵa qatnasın ólshew esabına úlken anıqlıqta tabıladı. Neytron massası deytron qatnasatuǵın reaksiyalar tiykarında anıqlanadı. Egerde -deytron massası bolsa, onıń baylanısıw energiyası

-tájiriybeden málim, qatnasınıń ma`nisi masspektrometrik ólshewler nátiyjesinde tabıladı, keyin dıń ma`nisi anıqlanadı. Usınıń nátiyjesinde -shama o'lshense shamanı esaplaw ańsat. Baylanısıw energiyası -anıqlawda tómendegi reaksiyadan paydalanıw múmkin. Aste harkatlanuvshii neytron suw yamasa parafin menen dúgiskende (..44. súwret) onı protonlar tutıp, deyteriy payda boladı hám gamma nur shıǵaradı. Bul reaksiya tómendegishe jazıladı.

Deyteriydin' aralıq yadrosı qozǵalań jaǵdayda boladı. Ol tiykarǵı jaǵdayǵa ótiwi ushın gamma kvant shıǵarıwı kerek. -Plank turaqlısı. -gamma -kvanttıń chastotası.
-nurlanıwdıń -chastotasın bilgen halda, onıń -energiyasın anıqlaw ańsat. Neytron massası proton massasınan úlken. Elektron massasına salıstırǵanda proton massası
, .
Teoriyalıq hám ámeliy tárepten eń áhmiyetlisi yadrodıń baylanısıw energiyası olar massasına yamasa atom rejimine baylanıslılıǵı. 2. 3 Yadrodıń bóliniwi ( neytron tásirinde )
Yadrodıń bóliniw tariyxı E. Fermi jáne onıń isin dawamlawshılarınıń 1934 jılda uran yadrosın neytronlar menen bombardimon qılıw boyınsha ótkergen tájiriybelerinen baslanadı. Olar zaryadsız neytron ushın kulon to'sig'i joq ekenligi sebepli salmaqli yadrolardı neytron menen bombardimon etip, nıshan yadronı neytronlar menen bayıtıw, bul yadrolar óz gezeginde radioaktiv bolıp β-- dárz ketiw menen zaryadın birge asırıwı, sol jol menen udayı tákirarlanatuǵın sistemada uran elementinen keyin jaylasqan transuran elementleri payda etiw edi. Rasında bolsa olar bóliniw úzindilerin (yarım dárz ketiw dáwirleri: T1\2=13 min., T1\2=90 min.) gu'zetken edi.
Kóp jıllıq úzliksiz izertlewler alıp barıp 1939 jılı O. Gan (1879 -1968) hám Shtrassman (1902-1980) lar E. Fermi tájiriybelerin tákirarlap, bunday reakciya nátiyjesinde baslanǵısh yadro ózinden talay jeńil elementlerge bólekleniwin kórsetdiler.
I. Kyuri hám P. Savich (1909 y. t.) lar joqarıdaǵı reakciyalarda radioaktiv lantannin' O. Gan hám Shtrassmanlar radioaktiv bariy elementiniń payda boluwin aniqlaydi.
Bul tájiriybe nátiyjelerin analiz etip, 1939 jılda Meytner hám O. Frish (1904-1979 ) lar neytronlar tásirinde uran yadrosı eki bólekke ajırasıwı kerek, degen pikirge keldiler. Bul pikir keyinirek tastıyıqlandi jáne bul process yadrodıń bóliniwi degen atdı aldı.
L. Meytner hám Frishlar yadro bóliniwin tamshı modeline kóre túsindiriwge háreket etedi.1939 jılı N. Bar, D. Uiler (1911) bulardan ǵárezsiz Ya. I. Frenkel (1894-1952) lar yadro bóliniw mexanizmin tamshı modeli tiykarında túsintirip berdiler.